ઃ ૧૮૦ઃ આત્મધર્મઃ ૪પ
અભેદ છે અને તે તે સમયની પર્યાય પણ અભેદ છે; દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયમાં ભેદ કહેવો તે વ્યવહાર છે. ગુણગુણીને જુદા
માને તેને ગુણ કદી પ્રગટે નહિ. જેમ દાતરડાને અને પુરુષને સંયોગ સંબંધ છે તેમ ગુણગુણીને અર્થાત્ જ્ઞાન અને
આત્માને તેવા પ્રકારનો સંયોગ સંબંધ નથી, પણ ત્રિકાળ એકતારૂપ સમવાય સંબંધ અર્થાત્ તાદાત્મ્ય સંબંધ છે.
જૈનદર્શનમાં ત્રિકાળ એકતારૂપ સંબંધને સમવાય સંબંધ કહેવાય છે, અન્યદર્શનો સમવાયસંબંધનો અર્થ બે જુદી
વસ્તુનો પાછળથી સંબંધ થાય તેને સમવાયસંબંધ કહે છે. પણ વાસ્તવિકપણે ગુણગુણીને ત્રિકાળ એકતારૂપ સંબંધ છે
તે જ સમવાયસંબંધ છે. જ્ઞાન આનંદ પુરુષાર્થ વગેરે અનંત ગુણો આત્મા સાથે એકમેકપણે છે, બહારથી તે મળતાં
નથી.
સાર એ છે કે, જ્ઞાન અને આત્મા જુદા કાર્ય કરતા નથી પણ આત્મા અને જ્ઞાનની એકતા જ છે; માટે તે
સ્વભાવની પ્રતીતિ કરે તો દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની નિર્મળતા પ્રગટીને કેવળજ્ઞાન થાય એનું જ નામ પોતાને માટે
કેવળજ્ઞાનકલ્યાણક મહોત્સવ છે. પોતાનો મહોત્સવ બીજા ઊજવે કે ન ઊજવે તે તો પુણ્યને આધીન છે. પોતે પોતાના
અનાદિ અનંત ગુણગુણીની એકતાની પ્રતીતિ વડે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ કરવા તે જ સારભૂત છે. અભેદ દ્રષ્ટિવડે
ગુણદ્વારા જો ગુણીને નહિ સાધ, તો તારૂં જ્ઞાન ક્યાંય સ્થિર થશે નહિ અને બહાર જ ભટકયા કરશે. ગુણગુણીની
એકતાની શ્રદ્ધા વગર ભ્રમણ ટળશે નહિ. ગુણગુણીની એકતાની પ્રતીતિ કરતાં વિકાર સાથેની એકતા તૂટી જાય છે
અને ભવભ્રમણનો અંત આવે છે.
* * * * * *
ઉપાદાન નિમિત્ત દોહા
* પં. બનારસીદાસજી કૃત દોહા
* પર પૂજ્ય શ્રી કાનજી સ્વામીનું પ્રવચન
વસ્તુનો સ્વભાવ સ્વતંત્ર છે, દરેક વસ્તુ પોતાના સ્વતંત્ર સ્વભાવથી જ પોતાનું કાર્ય કરી રહી છે. ઉપાદાન
અને નિમિત્ત એ બંને સ્વતંત્ર ભિન્ન વસ્તુઓ છે. ઉપાદાન પોતાનું કાર્ય કરે ત્યારે નિમિત્ત માત્ર હોય છે–એટલો જ
ઉપાદાન–નિમિત્તનો મેળ છે, તેને બદલે જરાપણ કર્તાકર્મ સંબંધ માનવો તે અજ્ઞાન છે. આ દોહાઓમાં ઉપાદાન
નિમિત્તનું સ્વરૂપ ટૂંકામાં સુંદર રીતે બતાવ્યું છે.
પ્રથમ, બે દોહામાં શિષ્ય પ્રશ્ન પૂછે છે કે–
ગુરુ ઉપદેશ નિમિત્ત વિન ઉપાદાન બલહીન,
જ્યોં નર દૂજે પાવ વિન ચલવે કો આધીન. ૧.
હો જાને થા એક હી ઉપાદાન સોં કાજ,
થકૈ સહાઈ પૌન વિન પાનિમાંહી જહાજ. ૨.
અર્થઃ– જેમ માણસ બીજા પગ વગર ચાલી શકે નહિ તેમ ઉપાદાન (આત્મા પોતે) પણ સદ્ગુરુના ઉપદેશના
નિમિત્ત વગર બળ વગરનો છે. એકલા ઉપાદાનથી જ કામ થાય એમ જે માને છે તે બરાબર નથી; જેમ પાણીમાં
પવનની સહાય વગર વહાણ થાકી જાય છે તેમ (–નિમિત્તની સહાય વગર ઉપાદાન એકલું કાર્ય કરી શકતું નથી).–
આવી અજ્ઞાનીઓની માન્યતા છે, પણ તે બરાબર નથી એમ આ દોહાઓમાં સાબિત કરવું છે.
ઉપાદાન–નિમિત્તનું સ્વરૂપ જાણવાની ઇચ્છાવાળો શિષ્ય આ વાત પૂછે છે. નિમિત્ત અને ઉપાદાનની વાત
કાંઈક ખ્યાલમાં લેનાર પૂછે છે કે ઉપાદાન શું અને નિમિત્ત શું? પણ જેને કાંઈ ખબર જ ન હોય અને જાણવાની
ઇચ્છા જ ન થતી હોય તે શું પૂછે?
જેણે નિમિત્ત–ઉપાદાનની વાત સાંભળી છે પણ હજી નિર્ણય કર્યો નથી એવો નિમિત્તના પક્ષવાળો પૂછે છે કે
–નિમિત્ત વગર ઉપાદાન પોતાનું કામ કરવામાં બળ વગરનું છે, નિમિત્ત હોય તો ઉપાદાન કામ કરી શકે, ગુરુ હોય
તો શિષ્યને જ્ઞાન થાય છે, સૂર્ય હોય તો કમળ ખીલે છે, બે પગ હોય તો માણસ ચાલી શકે છે, કાંઈ એક પગે ચાલી
શકાતું નથી. જુઓ, એક પગ એકલો કામ કરી શકતો નથી પણ એક પગને બીજા પગની સહાય મળે ત્યારે ચાલવાનું
કામ થાય છે. તેમ ઉપાદાન એકલું એકલું કામ કરી શકતું નથી પણ ઉપાદાન અને નિમિત્ત એમ બે ભેગા થાય તો
કાર્ય થાય છે.
ઉપાદાન એટલે આત્માની શક્તિ. જીવને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવામાં આત્માની સાચી સમજણ– સ્વભાવનું
ભાન તે ઉપાદાન છે અને ગુરુનો ઉપદેશ નિમિત્ત છે. જ્યારે ઉપાદાન પોતે કાર્યરૂપ પરિણમે ત્યારે જે બાહ્ય સંયોગ
હોય તે નિમિત્ત છે. આ રીતે ઉપાદાન નિમિત્તની વ્યવસ્થા છે.
અજ્ઞાનીઓની દલીલ છે કે નિમિત્ત સારું ન મળે તો ઉપાદાનનું કામ ન થાય. અને તે માટેના દ્રષ્ટાંત પણ
આપ્યા છે. આ દોહા પં. બનારસીદાસજીએ રચેલા છે, અજ્ઞાનીઓની વતી પોતે જ પ્રશ્ન ઉપાડીને