આસોઃ૨૪૭૩ઃ ૨પપઃ
..
પણ તેથી શું?
આત્મા કલ્યાણનો ઉપાય શું તે બતાવાય છે. વિકલ્પ માત્રનું અવલંબન છોડીને શુદ્ધાત્મસ્વભાવનો અનુભવ
જ્યાં સુધી જીવ ન કરે ત્યાં સુધી તેનું કલ્યાણ થાય નહિ. શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનો અનુભવ કર્યા વગર જીવ જે કાંઈ કરે તે
બધું વ્યર્થ છે–તેનાથી આત્મકલ્યાણ થતું નથી.
કોઈ જીવો એમ માને કે આપણને પાંચ લાખ રૂપિયા મળી જાય તો આપણે સુખી થઈએ. પણ જ્ઞાની કહે છે
કે ભાઈ, પાંચ લાખ રૂપિયા મળ્યા તેથી શું? શું રૂપિયામાં આત્માનું સુખ છે? રૂપિયા તો જડ છે, તે કાંઈ આત્મામાં
પ્રવેશી જતા નથી, ને તેમાં કાંઈ આત્માનું સુખ નથી. સુખ તો આત્મસ્વભાવમાં છે તે સ્વભાવને અનુભવ્યો નથી તો
રૂપિયા મળ્યા તેથી શું? આત્માના સ્વભાવનું ભાન નથી તેથી રૂપિયામાં જ સુખ માનીને રૂપિયાના લક્ષે ઉલટો
આકુળતાનું જ વેદન કરીને દુઃખી થશે.
પ્રશ્ન–આત્માનો અનુભવ ન થાય ત્યાં સુધી વ્રત–તપ કરે તો કલ્યાણ થાય ને?
ઉત્તર–આત્માના ભાન વગર વ્રત–તપાદિના શુભરાગ કર્યા તેથી શું? એ તો રાગ છે, તેનાથી આત્માને
બંધન છે. અને તેમાં ધર્મ માનવાથી મિથ્યાત્વની પુષ્ટિ થાય છે. આત્માના અનુભવ વગર કોઈ રીતે સુખ નથી, ધર્મ
નથી, કલ્યાણ નથી.
પ્રશ્ન–બધી સગવડતાવાળા મોટાં બંગલા કરાવીને તેમાં રહે તો સુખી થાય ને?
ઉત્તર–મોટા બંગલામાં રહે તેથી શું? બંગલામાંથી આત્માનું સુખ આવે છે? બંગલો તો જડ પથરાનો છે,
આત્મા કાંઈ તેમાં પ્રવેશી જતો નથી. આત્મા તો પોતાની પર્યાયમાં વિકારને ભોગવે છે, પોતાના સ્વભાવને ભૂલીને
બંગલામાં સુખ માન્યું તે જ મહા પરાધીનતા ને દુઃખ છે; પછી તે જીવને બહારમાં મોટા બંગલાનો સંયોગ હોય તો
તેથી આત્માને શું? કોઈ જીવ સમ્યગ્દર્શન વગર ત્યાગી થાય ને વ્રત અંગીકાર કરે, પણ તેથી શું? સમ્યગ્દર્શન વગર
તેને ધર્મ નથી.
કોઈ જીવે શાસ્ત્રના જ્ઞાનવડે આત્માનું જાણપણું કર્યું અર્થાત્ ‘હું શુદ્ધ છું, સ્વરૂપમાં રાગદ્વેષ નથી, આત્મા
પરદ્રવ્યથી જુદો છે ને પરનું કાંઈ કરી શકતો નથી’–એ પ્રમાણે શાસ્ત્ર વાંચીને અને શ્રવણ કરીને જાણ્યું, તો પણ
આચાર્યભગવાન કહે છે કે તેથી શું? એ તો પરને લક્ષે જાણપણું થયું, એવું જાણપણું તો અનંતસંસારી અજ્ઞાની જીવ
પણ કરે છે; પરંતુ સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થવડે વિકલ્પનું અવલંબન તોડીને પોતે જાતે સ્વાનુભવ ન કરે ત્યાં સુધી જીવને
સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ અને કલ્યાણ થાય નહિ.
સમયસારની ૧૪૧ મી ગાથામાં કહ્યું કે–‘જીવમાં કર્મ બંધાયેલું છે ત્તથા સ્પર્શાયેલું છે એવું વ્યવહારનયનું
કથન છે અને જીવમાં કર્મ અણબંધાયેલું, અણસ્પર્શાયેલું છે એવું શુદ્ધનયનું કથન છે.’ ‘ટીકાઃ ××× જીવમાં કર્મ
બદ્ધસ્પૃષ્ટ છે એવો નિશ્ચયનયનો પક્ષ છે.’ ××× જીવમાં કર્મ અબદ્ધસ્પૃષ્ટ છે એવો નિશ્ચયનયનો પક્ષ છે.’
હવે આચાર્યદેવ કહે છે કે–
“પણ તેથી શું? જે આત્મા તે બન્ને નયપક્ષોને ઓળંગી થયા છે તે જ સમયસાર છે,–એમ હવે ૧૪૨મી
ગાથામાં કહે છેઃ– (નોંધઃ આ ગાથા તેની ટીકા સાથે શ્રી સમયસારમાંથી વાંચી લેવી.)
પર દ્રવ્યોના સંયોગ–વિયોગથી આત્માને લાભ થાયએ માન્યતાનો તો પહેલાં જ નકાર કર્યો, અને પુણ્યથી
ધર્મ થાય એવી સ્થૂળ માન્યતાનો પણ નકાર કર્યો, એ રીતે પર તરફના વિચારને અને સ્થૂળ ખોટી માન્યતાને પણ
છોડીને હવે જે સ્વતરફ ઢળવા માગે છે એવો જીવ એક આત્મામાં ‘નિશ્ચયથી શુદ્ધ ને વ્યવહારથી અશુદ્ધ’ એવા બે
પડખાં પાડીને તેના વિચારમાં અટકયો છે પણ વિકલ્પથી પાર થઈને સાક્ષાત્ અનુભવ કરતો નથી તેને તે વિકલ્પ
છોડાવીને અનુભવ કરાવવા માટે આચાર્યદેવે આ (૧૪૨મી) ગાથા જણાવી છે. બીજા પદાર્થોનો વિચાર છોડીને એક
આત્મામાં બે પડખાંના વિચારમાં રોકાણો, પણ આચાર્યદેવ કહે છે કે તેથી શું? જ્યાંસુધી તે વિકલ્પના અવલંબનમાં
રોકાશે ત્યાંસુધી ધર્મ નથી, માટે જેવો સ્વભાવ છે તેવો જ અનુભવ કર, અનુભવ કરનારી પર્યાય પોતે દ્રવ્યમાં લીન–
એકાકાર થઈ જાય છે અને તે વખને વિકલ્પ તૂટી જાય છે, આવી દશા તે જ ‘સમયસાર’ છે, તે જ સમ્યગ્દર્શન છે ને
તેજ સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
પરવસ્તુમાં સુખ છે કે પરનું કાર્ય હું કરી શકું ને મારું કાર્ય પરથી થાય–એ તો સ્થૂળ મિથ્યા માન્યતા છે, અને
આત્માને અમુક વસ્તુ ખપે ને અમુક ન ખપે એવો વિકલ્પ તે પણ સ્થૂળ પરિણામ છે–તેમાં ધર્મ નથી; પરંતુ ‘હું શુદ્ધ
આત્મા છું ને રાગ મારું સ્વરૂપ નથી’ એવા રાગ મિશ્રિત વિચાર કરવા તે પણ ધર્મ નથી. એ. રાગનું અવલંબન પણ
છોડીને આત્મસ્વભાવનો અનુભવ કરવો તે ધર્મ છે. એક વખત વિકલ્પ તોડીને શુદ્ધસ્વ–