સામગ્રીની જરૂર નથી. જીવ સુખરૂપ કે દુઃખરૂપ સ્વતંત્રપણે થાય છે. કોઈ માણસ છાતી ઉપર ચડી બેસે અને
છરાવડે છાતીમાં ઘા મારે તે વખતે પણ જીવને સુખરૂપ પરિણમવું કે દુઃખરૂપ પરિણમવું તેમાં તે સ્વતંત્ર છે.
અનુકૂળ સંયોગો હોય તો જ સુખ થાય ને પ્રતિકૂળ હોય તો દુઃખ થાય–એમ નથી. અનુકૂળ સંયોગ કાંઈ જીવને
સુખી કરી દેતા નથી ને પ્રતિકૂળ સંયોગ કાંઈ જીવને દુઃખી કરી દેતા નથી. જીવ પોતે સ્વભાવમાં જ્ઞાનપણે
પરિણમે તે વખતે બહારમાં ભલે પ્રતિકૂળ સંયોગ હોય, પણ તે કાંઈ જીવના સુખને રોકતા નથી.
શરીરાદિ અકિંચિત્કર છે. પરંતુ ઉપાદાન નિમિત્તનો મેળ એવો છે કે જીવ જ્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે ત્યારે શરીર
પરમૌદારિકપણે સ્વયં પરિણમે જ. તેવી જ રીતે અજ્ઞાન અને રાગ ભાવે પરિણમીને જીવ પોતે જ દુઃખી થાય છે,
રોગ વગેરે બાહ્ય પ્રતિકૂળ સામગ્રી તેમાં અકિંચિત્કર છે.
પણ તે માન્યતામાં પણ પર વસ્તુઓ તો અકિંચિત્કર જ છે. તે જીવ ભલે વિષયોમાં સુખ માને પણ ખરેખર તો
વિષયો તરફની આકુળતાથી તે દુઃખી જ છે. અજ્ઞાન અને રાગદ્વેષરૂપે પરિણમીને જીવ પોતે જ દુઃખી થાય છે,
પ્રતિકૂળ સામગ્રીમાં દુઃખનો મફતનો આરોપ કરે છે. અહીં આચાર્યદેવ આત્માના સ્વાભાવિક સુખનું વર્ણન કરતાં
બતાવે છે કે આત્માનું સાચું સુખ બહારના બધાય પદાર્થોથી નિરપેક્ષ છે. અજ્ઞાનીઓ પોતે સ્વયં સુખરૂપે
પરિણમતા નથી તેથી બહારની વસ્તુમાં સુખનો આરોપ કરે છે. આરોપ એટલે મિથ્યા. એટલે કે પરમાં તેણે જે
સુખ માન્યું છે તે મિથ્યા છે, તે દુઃખ જ છે. સિદ્ધભગવાન તો સ્વયં જ્ઞાન અને વીતરાગપણે પરિણમીને
સુખસ્વરૂપ થયેલ છે, તેથી તેમને પારમાર્થિક સુખ છે; અને પારમાર્થિક સુખ હોવાથી ક્યાંય બહારમાં સુખનો
આરોપ નથી. માટે સિદ્ધભગવાનની જેમ બધાય જીવોને બહારના પદાર્થો સુખનું કારણ નથી.
ઉત્તર:–આત્મા સિવાય બહારના કોઈ પદાર્થને ભોગવવાની વૃત્તિ તે આકુળતા છે, દુઃખ છે. ઇંદ્રિયના
છે. જેમ વિષ્ટામાં સુખ છે નહિ પણ વિષ્ટાનો પ્રેમી ભમરો તેમાં સુખની કલ્પના કરે છે, તે કલ્પનાના સુખરૂપે
પોતે પરિણમે છે, કાંઈ વિષ્ટા તેને સુખનું સાધન થતી નથી. તેમ આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવ સિવાય બહારમાં કોઈ
વિષયોમાં કે શુભાશુભભાવમાં સુખ નથી, છતાં ‘આમાં મારું સુખ છે’ એવી ફોગટ બુદ્ધિવડે અજ્ઞાની જીવ
વિષયોનો સંગ કરે છે, પરંતુ વિષયો તેને કાંઈ જ કરતા નથી, તે પોતે જ સ્વયમેવ સુખની કલ્પનારૂપે પરિણમે
છે. સિદ્ધભગવાનને ઇંદ્રિયો અને ઇંદ્રિયોના વિષયો નથી, પોતે જ સ્વયમેવ પૂર્ણ સુખમય થઈ ગયા છે. આત્માનો
સ્વભાવ જ સુખ છે, તે સુખમાં કોઈ બીજાની અપેક્ષા નથી. લોકાલોકના સમસ્ત પદાર્થો સિદ્ધભગવાનના
જ્ઞાનના વિષયો છે અર્થાત્ સિદ્ધભગવાન આખા લોકાલોકને જાણે છે, તેમને વિષયોમાં સુખની કલ્પના નથી
પણ તેમનો આત્મા સ્વભાવથી સ્વયમેવ સુખી થઈ ગયો છે. ઇંદ્રિયો હોય તો જ સુખ હોય–એમ નથી. સિદ્ધોને
પોતાના સુખમાં પરવસ્તુઓ કારણ નથી. જ્ઞાનમાં પરવસ્તુઓ જણાય તે કાંઈ સુખનું કે દુઃખનું સાધન નથી.
કેવળી ભગવાનોને પોતાના જ્ઞાનમાં નરકનાં દુઃખ–નિગોદનાં દુઃખ–સ્વર્ગનાં કલ્પિત સુખ અને અનંત
કેવળજ્ઞાનીઓના પારમાર્થિક સુખ–એ બધુંય જણાય છે, પણ તે કોઈ પદાર્થો તેમને સુખ–દુઃખનું કારણ નથી,
પોતે સ્વયં પારમાર્થિક સુખી છે. પોતાના આત્મસ્વભાવના સુખમાં કોઈ પર વિષયોની અપેક્ષા નથી પણ
અજ્ઞાનીને તેનું ભાન નથી તેથી તે જીવ વિષયોમાં સુખની કલ્પના કરીને આકુળતાથી દુઃખી થાય છે. તેને પણ
પર વિષયો સુખનું કે દુઃખનું સાધન થતી નથી.