જેઠ : ૨૪૭૪ આત્મધર્મ : ૧૩૯ :
શ્રી પરમાત્મ – પ્રકાશ પ્રવચનો
અંક ૫૨ થી ચાલુ [પરમાત્મ – પ્રકાશ શાસ્ત્ર ઉપર પૂ. શ્રી સદ્ગુરુદેવશ્રીનાં વ્યાખ્યાનોનો સાર] લેખાંક – ૩
સં: ૨૪૭૩ દ્વિ. શ્રાવણ વદ–૯ : સોમવાર
ગાથા–૧ ચાલુ
(૧૯) નયોના પ્રકાર અને તેના વિષયો
આત્માનો જે ત્રિકાળ પરમ પારિણામિકસ્વભાવ છે તેના ધ્યાનદ્વારા જ રાગદ્વેષ વિકાર ટળે છે. રાગાદિ
ભાવો સ્વમાં છે તેથી ‘નિશ્ચય’ છે, પણ તે વિકાર છે તેથી ‘અશુદ્ધ નિશ્ચય’ છે. વિકાર ભાવ હતા અને ટળ્યા
એનું જ્ઞાન થયું તે ‘અશુદ્ધનિશ્ચયનય’ છે. પણ તે અશુદ્ધ–નિશ્ચયનયના આલંબનથી વિકાર ટળ્યો નથી,
શુદ્ધસ્વભાવને જાણનાર નિશ્ચયનયના આલંબનથી જ વિકાર ટળ્યો છે. તેમ ધ્યાનથી કર્મો ટળ્યાં તેને જાણવું તે
અસદ્ભૂત અનુપચરિત વ્યવહારનય છે. અસદ્ભૂત એટલે કે આત્મામાં તે કર્મો નથી, અનુપચરિત એટલે કે તે
આત્મા સાથે એકક્ષેત્રે નિમિત્તનૈમિત્તિકસંબંધવાળા છે, અને આત્માથી પર છે માટે વ્યવહાર છે. એને જાણવું તે
અસદ્ભૂત અનુપચરિતવ્યવહારનય છે.
જ્ઞાનની જે પર્યાય ત્રિકાળી શુદ્ધ સ્વભાવને અને વર્તમાન પર્યાયને જાણે તે પ્રમાણજ્ઞાન છે. અને તેમાંથી
એક ત્રિકાળી શુદ્ધસ્વભાવને જાણે તે શુદ્ધનિશ્ચયનય છે–અને તેનો આશ્રય જ કર્મ ટાળવાનો ઉપાય છે. અને જે
નિર્મળ પર્યાય પ્રગટી તેને જાણવું તે એકદેશ શુદ્ધ નિશ્ચયનય છે, અહીં તેને અશુદ્ધનયમાં સમાવી દીધો છે. રાગાદિ
વિકાર છે તે પર્યાયને જાણવી તે ‘અશુદ્ધ–નિશ્ચયનય’ છે. અને કર્મ ટળ્યાં એને જાણવું તે
અસદ્ભુતઅનુપચરિતવ્યવહારનય છે. મિથ્યાજ્ઞાનમાં નય હોય નહિ, અને પૂર્ણ જ્ઞાનમાં નય હોય નહિ, નય તો
સાધકને હોય છે; સાધકજીવને પ્રમાણ જ્ઞાન પછી નય તો એક પછી એક જ હોય, એકસાથે બધા નયો ન હોય,
જ્યારે તે સાધકજીવ દ્રવ્યસ્વભાવને જાણવામાં રોકાય ત્યારે તેને શુદ્ધ નિશ્ચયનય વર્તતો હોય, અને વિકારને જાણે
ત્યારે અશુદ્ધનિશ્ચયનય વર્તતો હોય. કર્મ ટળ્યા એમ જાણવું તે અનુપચરિતવ્યવહારનય છે. અને ઘર મકાન
વગેરે ટળ્યાં તેને જાણવું તે તો ઉપચરિતવ્યવહારનય છે;–ઉપચરિત એટલે આત્મા સાથે તેનો એકક્ષેત્રાવગાહરૂપ
સંબંધ નથી, તે તો દૂર જ છે.
ખરેખર અધ્યાત્મનયોથી તો રાગદ્વેષને આત્માના કહેવા તે ઉપચારનય છે, કેમકે તે આત્માનો સ્વભાવ
નથી. અને મોક્ષ પર્યાય તે પણ સદ્ભૂતવ્યવહાર છે. એકલો ત્રિકાળી પરમશુદ્ધ અભેદ સ્વભાવ તે જ શુદ્ધ
નિશ્ચયનયનો વિષય છે, તેમાં બંધ–મોક્ષ પણ નથી.
પ્રશ્ન:–નયના જ્ઞાનવગર સમ્યગ્દર્શન થાય કે નહિ?
ઉત્તર:–કદાચ કોઈ જ્ઞાનીને નયના શબ્દોનું જ્ઞાન ન હોય પણ તેના વિષયનું જ્ઞાન તો હોય જ છે. અનેક
પ્રકારના પડખાંથી ગૃહીતમિથ્યાત્વરૂપ જે ઊંધી માન્યતા પકડી છે તે સમ્યગ્જ્ઞાનના અનેક પડખાં જાણ્યા વગર
(–અર્થાત્ નયોના જ્ઞાન વગર) ટળશે નહિ. નયોના અનેક પ્રકાર સમજવાથી જ્ઞાનની નિર્મળતા પણ વધે છે.
જે નિર્મળપર્યાય દ્રવ્યનો વિષય કરે છે તે પર્યાય પણ શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયના વિષયમાં અભેદપણે સમાઈ
ગઈ છે, ત્યાં દ્રવ્ય–પર્યાય એકાકાર થઈ ગયા છે. નય હોય ત્યાં મુખ્ય–ગૌણપણું હોય જ. જો મુખ્ય–ગૌણ ન હોય
તો કાં તો પૂર્ણ જ્ઞાન થઈ ગયું હોય અને કાં તો એકાંતરૂપ મિથ્યાજ્ઞાન હોય. સાધક જ્યારે દ્રવ્યસ્વભાવને જાણે છે
ત્યારે તેને શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનય વર્તે છે; તે વખતે પર્યાય ગૌણ છે તથા જ્યારે રાગાદિને જાણે છે અને શુદ્ધ દ્રવ્યનું
જ્ઞાન ગૌણ છે, તે વખતે અશુદ્ધનિશ્ચયનય (–અશુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનય) વર્તે છે. નયોનું જ્ઞાન તે શુદ્ધતાની પ્રાપ્તિ અને
વૃદ્ધિનું જ કારણ છે. સાધકની પર્યાય ક્ષણે ક્ષણે બદલતી જાય છે તેમાં પર્યાયે પર્યાયે શુદ્ધતા વધતી જાય છે; જો
પર્યાય બદલતી જાય તેમ શુદ્ધતા ન વધે તો શુદ્ધ સિદ્ધદશાનો સાધક કેમ કહેવાય?
(૨૦) દ્રવ્યનમસ્કાર તથા ભાવનમસ્કાર અને તેને લાગુ પડતા નયો
અહીં ગ્રંથકાર કહે છે કે શુદ્ધ નિત્ય નિરંજન જ્ઞાનમય સિદ્ધને નમસ્કાર કરીને હું આ ગ્રંથ કહું છું. અહીં
નમસ્કારરૂપ વચન તે દ્રવ્યનમસ્કાર છે અને સિદ્ધઆત્માના કેવલજ્ઞાનાદિ અનંતગુણોનું સ્મરણ કરવારૂપ જે
ભાવ છે તે ભાવનમસ્કાર છે. અનંતગુણોનું સ્મરણ કોણ કરી શકે? કે જેણે અનંતગુણસ્વરૂપ આત્મા ઓળખ્યો
હોય તેવો સમ્યગ્જ્ઞાની જીવ અનંતગુણનું સ્મરણ કરી શકે.