: ૧૪૦ : આત્મધર્મ જેઠ : ૨૪૭૪
જે શુદ્ધતાનો અંશ પ્રગટ્યો છે અને ભાવનમસ્કારનો વિકલ્પ છે–તે બંનેને અહીં અશુદ્ધનિશ્ચયનયનો વિષય
ગણ્યો છે. એક અંશ શુદ્ધતા તે ત્રિકાળ સ્વભાવ નથી માટે અશુદ્ધનિશ્ચયનયનો વિષય છે. વાણીથી નમસ્કાર
કહેવા તે અસદ્ભૂત વ્યવહારનયનો વિષય છે.
દ્રવ્યસંગ્રહમાં તો જે શુદ્ધતાનો અંશ પ્રગટ્યો છે તેને ભાવનમસ્કાર કહ્યો છે અને તેને એકદેશ
શુદ્ધનિશ્ચયનો વિષય ગણ્યો છે. જેવું સિદ્ધનું સ્વરૂપ છે તેવું પોતાના જ્ઞાનમાં યથાર્થ જાણીને પોતે જેટલે અંશે
સ્વભાવ તરફ ઢળે તેટલા ભાવનમસ્કાર છે, અને વિકલ્પ તેમજ વાણી તે દ્રવ્યનમસ્કાર છે. આ ગ્રંથની
કથનશૈલીમાં દ્રવ્યસંગ્રહ કરતાં જુદી અપેક્ષા છે.
શુદ્ધનિશ્ચયનયના વિષયમાં તો વંદ્ય વંદકભાવના ભેદ જ નથી. વંદ્ય–વંદકભાવ તે અશુદ્ધનયનો વિષય છે.
અહીં અંશે શુદ્ધતા પ્રગટી તેને અશુદ્ધતા સાથે અભેદ ગણીને અશુદ્ધનયના વિષયમાં જ ગણેલ છે. અને
દ્રવ્યસંગ્રહમાં તેને શુદ્ધતાની વિવક્ષાથી એકદેશ શુદ્ધનિશ્ચયનયનો વિષય ગણેલ છે.
વીર સં. ૨૪૭૩ દ્વિ. શ્રાવણ વદ–૧૦ : મંગળવાર
(૨૧) પાંચ પ્રકારે શાસ્ત્રોના અર્થ સમજવાની રીત
પહેલી ગાથામાં સિદ્ધ ભગવાનને નમસ્કાર કરતાં તેમનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે. અહીં શાસ્ત્રને સમજવા માટે
પાંચ પ્રકારે અર્થ કરવાનું કહે છે–શબ્દાર્થ, નયાર્થ, મતાર્થ, આગમાર્થ અને ભાવાર્થ.
પહેલી ગાથામાં તે પાંચ પ્રકાર નીચે મુજબ છે.
૧–શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે–‘જેઓ ધ્યાનરૂપી અગ્નિવડે કર્મકલંકને દગ્ધ કરીને નિત્ય નિરંજન જ્ઞાનમય
થયા છે તે પરમાત્માને હું નમસ્કાર કરું છું.’
૨–નયાર્થ આ પ્રમાણે છે–શુદ્ધનિશ્ચયનયથી આત્મા પરમાનંદસ્વરૂપ છે; રાગાદિ ટળ્યાં તે
અશુદ્ધનિશ્ચયનયનો વિષય છે. કર્મો ટળ્યાં તે અસદ્ભુત અનુપચરિતવ્યવહારનયનો વિષય છે. આમ દરેક ઠેકાણે
નયથી સમજવું જોઈએ. નય ન સમજે તો વાસ્તવિક અર્થ ન સમજાય. બધાયમાં નય લાગુ પડે છે, કેમકે નય તો
જ્ઞાન છે. કયા પદાર્થને જાણવામાં જ્ઞાન ન હોય? દરેક જ્ઞેયને જાણવામાં જ્ઞાન તો હોય જ, અને યથાર્થ જ્ઞાનમાં
સાધકને નય હોય જ.
‘જ્ઞાનાવરણીકર્મે જ્ઞાનને રોકયું’ તેવું વાક્ય હોય ત્યાં ‘જ્ઞાનાવરણીય નામનું જડકર્મ છે તેણે જ્ઞાનને
રોકયું’ એવો શબ્દાર્થ છે; જ્ઞાનાવરણ જડ છે અને જ્ઞાન તો જીવની પર્યાય છે, પર દ્રવ્ય જ્ઞાનને રોકે એમ કહ્યું છે–
માટે તે વ્યવહાર કથન છે. બે દ્રવ્યનો સંબંધ બતાવ્યો છે માટે વ્યવહાર નયનું કથન છે. દરેકેદરેક વિષયોને
ભેદીને જ્ઞાન બરાબર જાણે છે. ‘નય’ લાગુ પાડવો તે જ્ઞાનનો પેચ (યુક્તિ) છે; જેમ તાળું ઉઘાડવા માટે
ચાવીનો પેચ લાગુ પડે છે તેમ શાસ્ત્રના સાચા રહસ્યને ખોલવા માટે નયો લાગુ પડે છે. નયાર્થ સમજ્યા વગર
ચરણાનુયોગનાં કથન પણ સમજાય નહિ. ગુરુનો ઉપકાર માનવાનું કથન આવે ત્યાં સમજવું કે ગુરુ પરદ્રવ્ય છે
માટે તે વ્યવહારનયનું કથન છે; તે અસદ્ભૂત અનુપચરિતવ્યવહારનય છે. ચોથી ગાથામાં અસદ્ભૂતનો અર્થ
‘મિથ્યા’ એમ કરશે.
આ પાંચ પ્રકારે શાસ્ત્રના અર્થ કરવાની વાત પંચાસ્તિકાય, દ્રવ્યસંગ્રહ, સમયસાર વગેરે શાસ્ત્રોની
ટીકામાં પણ આવે છે. કોઈક શાસ્ત્રોમાં તે ન કહ્યું હોય તો પણ એ પાંચ પ્રકાર દરેક શાસ્ત્રના દરેક કથનમાં લાગુ
પાડીને તેના ભાવ સમજવા.
શાસ્ત્રમાં જ્યાં ચરણાનુયોગની વાતમાં પર દ્રવ્ય છોડવાની વાત આવે ત્યાં સમજવું કે એ કથન રાગ
છોડાવવા માટે છે. પ્રવચનસારમાં શુદ્ધતાને અને શુભ રાગને મૈત્રી કીધી છે ત્યાં ખરેખર તેમને ‘મૈત્રી’ નથી પણ
રાગ તો શુદ્ધતાનો વેરી છે–પણ ચરણાનુયોગથી તેમ કહ્યું છે, એ કથન વ્યવહારનયનું છે. જ્યારે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને
સ્થિરતા નથી થતી ત્યારે શુભ રાગમાં જોડાય છે અને અશુભથી બચે છે માટે તે શુભને નિમિત્ત તરીકે
વીતરાગતા સાથે મૈત્રી કહી છે; તેનો ભાવાર્થ તો એ છે કે ખરેખર તે વીતરાગતાનો વેરી છે. પણ ત્યાં
ચરણાનુયોગનું કથન છે તેથી એમ જ કથન હોય છે. જેવો નય હોય તે સમજીને તેનો અર્થ કરે તો જ બરાબર
સમજણ થાય.
૩–મતાર્થ–અન્ય વિરુદ્ધમતો કઈ રીતે ખોટા છે તેનું વર્ણન કરવું તે મતાર્થ છે. ચરણાનુયોગમાં કહેલા
વ્યવહાર વ્રતાદિ કરવાથી ધર્મ થાય એવી માન્યતાવાળા અન્યમત છે, જિનમત નથી. અહીં બૌદ્ધ, નૈયાયિક
વગેરેમાં જે એકાંત માન્યતા છે તે જણાવીને તેનું અયથાર્થપણું જણાવ્યું તે મતાર્થ છે. એ પ્રમાણે જૈનમતમાં
રહેલા જીવોમાં પણ જે પ્રકારની ઊંધી માન્યતા ચાલી રહેલી હોય તે જણાવીને તેમાં શું ભૂલ છે તે જણાવવું તે
મતાર્થ છે.
૪–આગમાર્થ–સિદ્ધાંતમાં જે કહ્યું હોય તેની સાથે