જ્ઞાન કરે તો ફરીથી જન્મ–મરણમાં અવતરે નહિ, ને તેને આત્માનો આનંદ પ્રગટે. આવું સમજ્યા વગરનું
મનુષ્યપણું રણમાં પોક મૂકવા સમાન છે. દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વને ઓળખે ને પૂર્વનાં પ્રારબ્ધનાં ફળની પ્રીતિ
છોડે તે ધર્મી છે. બહારમાં પ્રારબ્ધનો સંયોગ હોય પણ ધર્મી તેનો જ્ઞાતા દ્રષ્ટા રહે છે, તેને પોતાનું માનતા નથી.
ભગવાન પાસે મુક્તિ માગે છે. પણ ભગવાન પરમેશ્વર તો કોઈની મુક્તિ કરતા નથી, ને કોઈને રખડાવતા પણ
નથી.
આત્માની તાકાત છે, પણ તેનો ભરોસો કરતો નથી તેથી રખડે છે. પોતાની પ્રભુતાને ઓળખે નહિ ને પરવસ્તુ
વગર મારે ચાલે નહિ એમ માને છે. એક વસ્તુ વગર પણ મારે ચાલે નહિ–એમ માને છે, તો–જ્ઞાની કહે છે કે તું
બધી વસ્તુથી જુદો છે–એ વાત કેમ બેસશે? પોતાની શક્તિનો ભરોસો નથી તેથી પરનો ઓશિયાળો થઈને
રખડે છે. માટે હે જીવ! મોહ રહિત નિર્મોહ આત્મા છે તેની પ્રીતિ કરીને ઓળખાણ કર, તો તું જન્મ–મરણ રહિત
થઈ જઈશ. અનંતકાળમાં ઘણીવાર મનુષ્યદેહ મળ્યો છે પણ અંદરમાં આત્માની સમજણ એકે ય વાર કરી નથી.
અંતરને ભૂલીને બહારમાં ગોતે છે. દોષ ક્ષણિક છે ને દોષરહિત આત્મા ત્રિકાળ છે, એ બે વચ્ચે વિવેક કરવો તે
જ ધર્મ છે, ને એવો વિવેક કરે તેને જ મુક્તિ થાય છે.
લગાવી છે એ સિવાય બીજું કાંઈ જોઈતું નથી–એવા આત્મા જ આ જગતમાં પ્રશંસવા યોગ્ય છે. આત્માના
ભાન વિના બાયડી ઘરબરા છોડીને ત્યાગી થાય તેથી કાંઈ ધર્મી નથી, કેમ કે હજી શરીરથી ભિન્ન ચૈતન્ય તત્ત્વને
જાણ્યું નથી, ને શરીરને પોતાનું માનીને અભિમાન કરે છે, તેની બધી ક્રિયાઓ રાખ ઉપર લીંપણ જેવી છે. –તેને
ધર્મ થતો નથી.
નૂરજહાંનું રૂપ જગતમાં પ્રખ્યાત હતું. એક ફકીર જોવા આવ્યો. જોઈને માથુ ધૂણાવ્યું અને કહ્યું–જગત કહે છે તેવું
સુંદરરૂપ નથી. ત્યારે જહાંગીરે કહ્યું– ‘સાંઈ બાવા! આપકી દ્રષ્ટિ સે નહિ, હમારી દ્રષ્ટિ સે દેખો! ’ જુઓ, જેને
સ્ત્રીનો મોહ છે તેને શરીરના રૂપની પ્રીતિ છે. પણ શરીર તો ચામડું છે, અંદર હાડકાં ને લોહી માંસ સિવાય
બીજું કાંઈ નથી. એમ જ્ઞાની પાસે આત્માના સ્વભાવ સિવાય પુણ્યની કે પૈસાની કાંઈ કિંમત નથી. અજ્ઞાનીને
તેની ઊંધી દ્રષ્ટિમાં પૈસા અને પુણ્ય મીઠાં લાગે છે. એકવાર એક સેકંડ પણ આત્માનું ભાન કરે તો મુક્તિ થયા
વગર રહે નહિ. એકવાર મુક્તિ થાય તેને ફરીથી અવતાર થાય નહિ. અવતાર હોય તે તેનો નાશ કરીને મુક્ત
થઈ જાય, તેને પછી અવતાર હોતો નથી. જેમ ઘીનું ફરીથી માખણ થતું નથી તેમ મુક્તજીવને ફરીથી અવતાર
થતો નથી. શિકાર, પરસ્ત્રી સેવન, દારૂ–માંસનો ખોરાક વગેરે મોટા પાપ કરતો હોય ને બંગલામાં રહેતો હોય,
તેને અત્યારે પુણ્યનાં ફળ દેખાય છે, પણ પાપનાં ફળથી તો તે નરકમાં જાય છે, ને ત્યાં મહા આકરાં દુઃખ
ભોગવે છે.
બાદશાહી તો તારા ચૈતન્યમાં ભરી છે, તેને ઓળખે તો મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ.