નથી. તેમ જ જ્યાં શરીર અને આત્માનો સંયોગ છૂટો પડ્યો ત્યાં “મરણ થયું” એમ લોકો કહે છે. પણ ખરેખર
આત્માનો નાશ થયો નથી, ને પરમાણુઓનો પણ નાશ થતો નથી.
સંયોગ થાય છે. પણ તે પ્રારબ્ધ જડ છે. તે પ્રારબ્ધ આત્માના શુભ કે અશુભ ભાવથી બંધાય છે, જે ભાવ વડે
પ્રારબ્ધ બંધાય તે ધર્મ નથી. અને તે પ્રારબ્ધના ફળમાં બહારનો સંયોગ મળે તેમાં પણ ધર્મ નથી. આત્માના જે
શુભ કે અશુભ ભાવથી પ્રારબ્ધ બંધાય ને સંયોગ મળે તે ભાવ ધર્મ નથી. પણ અસંયોગી આત્મસ્વભાવની
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને તેમાં ચરવું તે ધર્મ છે.
ભવભ્રમણનો ભય લાગે કે અરેરે! અનંતકાળથી રખડું છું હવે આનો ક્યાંય આરો છે? એમ અંતરથી ધગશ
જાગે તો સત્સમાગમે આત્માને સમજે.
ધર્મમાં બહારની વાત કેમ આવે? બહારનું કાંઈ આત્મા કરી શકતો નથી. વળી, બહારની રુચિ હોવાથી બહારનું
જ દેખાય છે, તેમ જો અંતર સ્વભાવની રુચિ કરે તો આ પણ બરાબર સમજાય તેવું છે. પર વસ્તુઓ–શરીરની
ક્રિયા વગેરે દેખાય છે તેને કોણ જાણે છે? શરીર–વાણી વગેરે અજીવ પદાર્થો છે તેને કાંઈ ખબર પડતી નથી,
પોતે જ તેનો જાણનાર છે. વળી ‘મને આમાં કાંઈ ખબર પડતી નથી’ ––એમ ક્યાંથી નક્કી કર્યું? પોતે પોતાના
જ્ઞાનને જાણ્યા વગર તે નક્કી ન થાય. પોતે પોતાના જ્ઞાનને જાણે છે છતાં વિશ્વાસ કરતો નથી. પોતાના જ્ઞાનનો
તેમજ પરનો નિર્ણય કરનાર પોતાનું જ્ઞાનસામર્થ્ય છે. પોતાના જ્ઞાન સામર્થ્યનો અવિશ્વાસ તે જ અધર્મ છે.
પરની ખબર પણ આત્માને જ પડે છે ને પોતાની ખબર પણ આત્માને જ પડે છે.
ને તેનાં ફળ ભોગવવા, વિષયો ભોગવવા, પરનો અહંકાર કરવો–એ બધું અજ્ઞાનીને સહેલું લાગે છે ને રુચે છે;
તેથી તેવી વાત તેને ઝટ સમજાય છે, કેમકે એ તો અનાદિ સંસારથી કરી જ રહ્યો છે. પણ એ બધાથી જુદી આ
આત્મસ્વભાવની અપૂર્વ સમજણ છે, તે પોતાના સ્વભાવની વાત તેને રુચતી નથી. સ્વભાવની સમજણ જ
ખરેખર સહેલી અને સુખદાયક છે.