જ્ઞાન હોવાથી તેમનું જ્ઞાન એકેક સમયમાં જ બધું જાણે છે. પણ છદ્મસ્થને અલ્પજ્ઞાન હોવાથી તેનો ઉપયોગ
અસંખ્ય સમય સુધી લંબાઈને કાર્ય કરે છે, તે અસંખ્ય સમયનો ઉપયોગ સૂક્ષ્મ એક સમયને પકડી શકે નહિ.
જ્ઞાનમાં એક સમય ક્યારે પકડયા? જ્ઞાન જ્યારે દ્રવ્યસ્વભાવમાં લીન થઈને પૂરું પરિણમે ત્યારે તે એક સમયને
જાણે છે.
પોતાના પરિણામનું જ ગ્રહણત્યાગ છે, પરનું કિંચિત્માત્ર ગ્રહણત્યાગ તેને નથી; તેને અજ્ઞાનભાવને લીધે
પોતાના શુદ્ધ પરિણામનો ત્યાગ અને અશુદ્ધ પરિણામનું ગ્રહણ છે. જ્ઞાનીને પોતાના શુદ્ધસ્વભાવની શ્રદ્ધાના જોરે
સમયે સમયે પોતાના શુદ્ધ પરિણામનું ગ્રહણ ને અશુદ્ધ પરિણામનો ત્યાગ છે.
મિથ્યાત્વ છે. તેથી ‘પર્યાયનું ગ્રહણ’ એમ કહેતાં જ જ્ઞાનીને ત્રિકાળી દ્રવ્ય સ્વભાવ તરફ ઢળવાનું બને છે.
ધ્રુવસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ રહેતાં ક્ષણે ક્ષણે નિર્મળ પર્યાય ઊપજે છે ને વિકાર ટળે છે; તેથી જ્ઞાનીને તે તે પરિણામનું
ગ્રહણ ને ત્યાગ કહ્યું છે, પણ પર્યાયના ગ્રહણ ત્યાગ ઉપર જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ નથી.
શકે નહિ. આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયમાં આત્માની પ્રભુતા છે, પરવસ્તુમાં આત્માની પ્રભુતા નથી. આત્મામાં
પોતાની પ્રભુતા–સત્તા, અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ, દ્રવ્યત્વ, પ્રમેયત્વ, અગુરુલઘુત્વ, પ્રદેશત્વ, જ્ઞાન, સુખ, વીર્ય વગેરે
અનંત ગુણો છે અને તે ગુણોનું સમયે સમયે સ્વતંત્ર પરિણમન છે. આત્માને પોતાના ગુણોના પરિણામનું
ગ્રહણત્યાગ છે; પરંતુ આત્માનો કોઈ ગુણ કે પર્યાય બહારમાં નથી તેથી બહારની વસ્તુમાં કાંઈ પણ ગ્રહણ કે
ત્યાગ આત્મા કરી શકતો નથી. આત્મા પોતાના સ્વભાવરૂપ પરિણમે કે વિભાવરૂપ પરિણમે સ્વભાવની રુચિરૂપ
પરિણમે કે પરની રુચિરૂપ પરિણમે, પરંતુ પરવસ્તુનું ગ્રહણ કે ત્યાગ તો તેને કોઈ રીતે નથી. સ્વભાવરૂપ પરિણમે
તો નિર્મળ પરિણામને ગ્રહે, અને વિભાવરૂપ પરિણમે તો મલિન પરિણામને ગ્રહે. પણ જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્માને
પરનું ગ્રહણત્યાગ નથી. જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્માને આહારનું ગ્રહણ નથી, માટે જ્ઞાનને દેહ જ નથી. શરીર તો
આહારથી રચાય છે, કાંઈ આત્માના જ્ઞાનમાંથી શરીરની રચના થતી નથી. ચૈતન્યને આહારનું ગ્રહણ નથી માટે
આહારથી રચાતું શરીર પણ જીવને નથી.
ભગવાનને જ્ઞાન પૂરું પરિણમી ગયું છે, તેમને વ્યવહાર નય જ રહ્યો નથી તેથી તેમને આહાર હોઈ જ શકે નહિ;
કેવળીને પર્યાય તરફ વલણ જ રહ્યું નથી તેમજ શરીર તરફનું લક્ષ પણ નથી, તેમને આહાર હોઈ શકે નહિ.
વ્યવહારનય જ રહ્યો નથી અને શરીર ઉપર લક્ષ જ નથી તો તેમને આહાર કેમ હોય? બીજા રાગી જીવોને
વ્યવહારે આહાર કહેવાય, પરંતુ કેવળીને તો વ્યવહાર પણ નથી. પરમાર્થથી તો આહાર કોઈ જીવને નથી.
સમયના પરિણમનને જાણે છે તેમને આહાર ન હોય. કેવળીને તો પૂરું પ્રમાણજ્ઞાન થઈ ગયું છે, તેમને નય હોતા
નથી. સાધક શ્રુતજ્ઞાનીને જ નિશ્ચય–વ્યવહારનય હોય છે. સાધક જીવને નિશ્ચયની મુખ્યતાથી જ સાધકપણું ટકયું
છે, એક સમય પણ જો વ્યવહારની મુખ્યતા થઈ જાય તો સાધકપણું જ ટકે નહિ. વ્યવહારની મુખ્યતા થાય તો
પર્યાયદ્રષ્ટિ થઈ જાય ને મિથ્યાત્વ થઈ જાય. સાધકને એક સમય પણ સ્વભાવની એકતા વગરનો જતો નથી. જો
એક સમય પણ સ્વભાવ તરફનું મુખ્ય વલણ ખસીને પર્યાય તરફનું મુખ્ય વલણ થઈ જાય તો મિથ્યાત્વ થાય.
સાધકને સ્વભાવની એકતાથી સમયે સમયે નિર્મળ પરિણામનું ગ્રહણ થાય છે.