કહેવો તેને અહીં વ્યવહાર કહ્યો છે. પણ આત્મા જ્ઞાનવડે કે રાગ વડે દેહાદિનું કાંઈ કરી શકે–એવી માન્યતા તે વ્યવહાર
નથી પણ મિથ્યાત્વ છે. અહીં તો જ્ઞાનસ્વભાવને જ આત્મા કહ્યો છે તેથી ‘આત્મામાં રાગ થાય છે’ એ વાત પણ કાઢી
તેટલો વ્યવહાર છે, ત્યાં પણ અભેદ આત્માને લક્ષમાં લેવાનું પ્રયોજન છે. પણ જ્ઞાન અને આત્મા એવા ભેદનું એટલે
કે વ્યવહારનું લક્ષ છોડવા જેવું છે, તો પછી રાગને કે શરીરાદિને આત્મા કહેવો તે વાત તો ક્યાં રહી?
નથી સ્વભાવરૂપ પરિણમો કે વિભાવરૂપ પરિણમો, પોતાનાં જ પરિણામનાં ગ્રહણત્યાગ છે, પરદ્રવ્યમાં
ગ્રહણત્યાગ તો જરા પણ નથી.
ક્યાંથી? અસંખ્ય સમયના સ્થૂળ જ્ઞાનથી સ્થૂળ પદાર્થ જ જણાય છે.
ત્યાગ કરતો નથી. જ્ઞાની સ્વભાવના આશ્રયે પરિણમીને નિર્મળ પરિણામને ગ્રહે છે અને અજ્ઞાની પરાશ્રયે
પરિણમીને વિકાર પરિણામને ગ્રહે છે.
રુચિથી દ્રવ્યમાં પરિણામની અભેદતા કરતાં નિર્મળ પરિણામ જ થતા જાય છે, તેથી જ્ઞાનીને નિર્મળ પરિણામનું
ગ્રહણ કહ્યું છે. પણ એકેક પરિણામ ઉપર જ્ઞાનીનું લક્ષ નથી, ત્રિકાળી દ્રવ્ય ઉપર જ લક્ષ છે. એક સમયને પકડવા
માગે તો પણ ત્રિકાળી દ્રવ્યમાં જ અભેદ થવાનું આવે છે; ત્રિકાળી સ્વભાવમાં અભેદ થયા વગર એક સમયને
જાણી શકે તેવું જ્ઞાન સામર્થ્ય પ્રગટે નહિ. એક પરિણામને પકડવા જતાં ઉપયોગ સ્વભાવમાં અભેદ થઈને
કેવળજ્ઞાન થાય છે એ રીતે પોતાના દ્રવ્યસ્વભાવ તરફ વળતાં નિર્મળ પરિણતિ થતી જાય છે ને રાગનો ત્યાગ
થઈ જાય છે. પૂર્ણ નિર્મળતા થતાં જ્ઞાનમાં એકેક સમયે બધા જ પદાર્થો જ્ઞેય તરીકે જણાય છે. સ્વભાવના લક્ષે
જ્ઞાનીનું લક્ષ નથી. પરિણામના ગ્રહણ–ત્યાગ ઉપર લક્ષ જતાં તો રાગનું ઉત્થાન થાય છે; પરિણામના લક્ષે એકેક
પરિણામ જણાતાં નથી. એક સમયના સૂક્ષ્મ પરિણામને પકડવા જતાં, ત્રિકાળી સ્વભાવની રુચિના જોરે ઉપયોગ
સૂક્ષ્મ થઈને, પરિણામ જેમાંથી પ્રગટે છે એવા પરિણામી દ્રવ્યમાં અભેદ થાય છે ને કેવળજ્ઞાન થાય છે તે જ્ઞાન
ત્રિકાળી દ્રવ્યને અને એકેક સમયના પર્યાયને જાણે છે.
ઉપયોગની એકતા થાય છે ને સમયે સમયે નિર્મળ પરિણામ ઊપજે છે, તેથી જ્ઞાનીને નિર્મળ પરિણામનું ગ્રહણ થાય
છે ને મલિન પરિણામનો ત્યાગ થઈ જાય છે. આમ સમયે સમયે થાય છે પણ જ્ઞાનીનું જ્ઞાન તે સમય સમયના
એકાગ્રતા થઈ જાય છે.