: આસો : ૨૪૭૫ : આત્મધર્મ : ૨૦૫ :
લેખાંક: ૧] વીર સંવત ૨૪૭૩ ભાદરવા સુદ ૪ ગુરુવાર [અંક ૭૧ થી ચાલુ
[શ્ર પરમત્મ પ્રકશ ગ. ૯]
[૮૭] શિષ્યની પાત્રતા
જેને સંસાર દુઃખદાયક લાગ્યો છે એવો શિષ્ય આત્માનો સ્વભાવ સમજવા માટે પ્રશ્ન કરે છે; જેને સંસાર
દુઃખદાયક ન લાગે તેને ધર્મ સમજાય નહિ. સ્વર્ગ–નરક વગેરેના જે અવતાર તેનું કારણ વિકાર છે, તે વિકાર
મારો એવી માન્યતા તે સંસારનું મૂળ છે; જેને સંસાર દુઃખદાયક જ નથી લાગતો તેને આત્મસ્વભાવ સમજવાની
ધગશ કેમ થાય?
[૮] સંસારથી ભયભીત શિષ્ય દુ:ખનું વર્ણન કરે છે.
અહીં શિષ્યને પોતાની પર્યાયમાં સંસારની હયાતી ભાસી છે; હું વિકારમાં વસ્યો છું તેથી જ દુઃખ છે, જો
સ્વભાવમાં વસ્યો હોઉં તો આ દુઃખ મને ન હોય;–આમ જેને દુઃખ ભાસ્યું છે તે જીવ સંસારના દુઃખનું વર્ણન કરે છે.
(૧) આ સંસાર દુઃખરૂપ ખારા જળથી ભરેલો છે. ચાર ગતિમાં મોટા રાજપદનો ભવ હો કે દેવપદનો
અવતાર હો, પણ તે દુઃખરૂપ છે, તેની મીઠાશ શિષ્યને ઊડી ગઈ છે. જેને સ્વર્ગાદિના અવતારની મીઠાશ છે તેને
આત્મસ્વભાવ રુચ્યો નથી.
(૨) આત્માનો અજર અમર સ્વભાવ છે, તેનાથી વિરુદ્ધ આ સંસારનાં જન્મ–મરણ છે. જન્મ–જરા–
મરણ વગેરે જળચરોથી આ સંસારસમુદ્ર ભરેલો છે. આમ જે જન્મ મરણથી ભયભીત થયો છે ને અંતરથી
પોકાર કરતો આવ્યો છે, એવો શિષ્ય આત્મસ્વભાવ સમજવાને પાત્ર છે.
(૩) આત્માના અનાકુળસ્વરૂપ સુખથી વિપરીત આ સંસાર છે, તે અનેક પ્રકારના આધિ–વ્યાધિ ને
ઉપાધિરૂપી વડવાનલથી સળગી રહ્યો છે. મનમાં અનેક પ્રકારના ભય તથા આર્ત્ત–રૌદ્ર ધ્યાન તે આધિ છે,
શરીરમાં રોગાદિ તે વ્યાધિ છે, અને સ્ત્રી, પુત્રાદિની ચિંતા તે ઉપાધિ છે. એવા આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિરૂપ
મહાઅગ્નિથી આ સંસાર સળગી રહ્યો છે. તેમાં સદાય દુઃખ છે.
પ્રશ્ન:– સાચું સુખ જોયા પહેલાંં દેવગતિમાં દુઃખ ભાસે?
ઉત્તર:– હા, અંતર સ્વભાવમાં આવવાની જેને રુચિ થઈ હોય તેને બહારમાં દુઃખ લાગ્યા વગર રહે જ
નહિ. શ્રીમદે કહ્યું છે કે ‘એમ નહિ તો કંઈ દુઃખ રંગ’ એટલે સંસારમાં દુઃખ છે એવો તેને રંગ લાગે. હજારો સ્ત્રી
ખમા ખમા કરતી હોય ને મોટા રાજપાટ હોય તેમાં પણ પાત્ર જીવને દુઃખ ભાસે છે. ક્ષણિક વિકાર અને તેના
ફળની રુચિ–સુખ બુદ્ધિ ટળ્યા વગર સ્વભાવમાં આવશે શી રીતે? જેને આત્મસ્વભાવની રુચિ થઈ હોય તેને,
સાચું સુખ પ્રગટ્યા પહેલાંં જ દુઃખ અને તેના કારણરૂપ વિકારભાવ પ્રત્યે વૈરાગ્ય આવી જાય છે.
(૪) આત્માનો સ્વભાવ વીતરાગ નિર્વિકલ્પ અભેદ સમાધિરૂપ છે, આ સંસાર તે સમાધિથી રહિત છે,
અને અનેક પ્રકારના સંકલ્પ–વિકલ્પની જાળરૂપી કલ્લોલોથી ભરેલો છે. જેમ માળામાં એક પછી એક મણકો
આવ્યા કરે તેમ આ સંસારમાં એક પછી એક સંકલ્પ વિકલ્પની જાળ આવ્યા જ કરે છે. એવો આ સંસાર દુઃખથી
શોભી રહ્યો છે. જેમ ‘સારું ઝેર’ એટલે ઝટ મારી નાંખે તેવું ઝેર; આ સંસારની શોભા એટલે કે દુઃખ; સંસાર
દુઃખોથી સળગી રહ્યો છે, તેમાં ક્ષણ પણ સુખ નથી.
–એવી રીતે સંસારનું સ્વરૂપ જાણીને શિષ્ય (પ્રભાકરભટ્ટ) કહે છે કે હે સ્વામી! એવા દુઃખમય સંસારમાં
વસતાં મારો અનંતકાળ વીતી ગયો. હંમેશ મિષ્ટાન્ન જમનાર પણ વિકારભાવથી દુઃખી છે, ને ખાવા ન મળતું હોય
તે પણ વિકારભાવથી દુઃખી છે; પુણ્ય–પાપ બંને દુઃખરૂપ છે. ચૈતન્યપિંડ આત્મસ્વભાવનું વેદન જ સુખરૂપ છે.
[૮૯] દુ:ખથી ભયભીત શિષ્ય ધર્મની દુર્લભતા સમજીને તેની ભાવના કરે છે.
આ સંસારમાં જીવે અનાદિથી નિત્યનિગોદમાં જ અનંતકાળ કાઢ્યો છે. તે નિત્યનિગોદમાંથી નીકળીને
એકેન્દ્રિયપણું પામવું દુર્લભ છે. તેનાથી બેઈન્દ્રિયપણું પામવું દુર્લભ છે, તેનાથી ત્રણ ઈન્દ્રિયપણું પામવું દુર્લભ છે,
તેનાથી ચૌઈન્દ્રિયપણું પામવું દુર્લભ છે. કીડી–મંકોડો થવું પણ અનંત–