તાકાત કોઈ સંયોગમાં નથી. પણ સ્વભાવમાં તેવી તાકાત છે. અનુકૂળતા કે પ્રતિકૂળતામાં રાગ–દ્વેષ કર્યા વગર
જ્ઞાતા–દષ્ટાપણે રહીને શાંતિનું વેદન કરવાની તાકાત ચૈતન્યમાં જ છે. એટલે ગમે તે વસ્તુના અભાવમાં પણ
પોતે પોતાની શાંતિનું વેદન કરવા સમર્થ છે. એટલે બધી વસ્તુઓ વગર જ આત્માને ચાલે છે. પૈસા વિના
ચાલતું નથી–એમ અજ્ઞાની માને છે, પણ તે વાત બરાબર નથી. જગતમાં આત્મા છે, ને પૈસા છે, પણ આત્મા
પૈસાપણે નથી અને પૈસા આત્માપણે નથી. એટલે ત્રણેકાળે આત્મા પૈસા વિના જ ટકી રહેલો છે આત્મા
પોતાના સ્વભાવથી જ છે. પૈસા છે માટે આત્મા છે–એમ નથી. આત્મા પોતાના સ્વભાવથી ટકેલો છે, ને પૈસા
પૈસાથી ટકેલાં છે. એકનો બીજામાં અભાવ છે. પણ પરવસ્તુ વગર મારે ચાલે નહિ–એવી અજ્ઞાનીની કલ્પના છે
તે જ દુઃખ છે. આત્મા અનાદિથી છે, ને આત્મામાં પરનો અભાવ અનાદિથી છે. પરવસ્તુ અનાદિથી છે. પણ
આત્મામાં તેનો અભાવ છે; એટલે આત્માને સદાય પરવસ્તુ વગર જ ચાલે છે.
તે કલ્પના વગર અનાદિથી અજ્ઞાનીને ચાલ્યું નથી. પરથી હું ટક્યો નથી, પણ મારાથી જ ટક્યો છું; મારો
સ્વભાવ મારાથી પરિપૂર્ણ છે ને પરથી શૂન્ય છે એટલે મારે મારા સ્વભાવ વગર ન ચાલે એમ માને તો તો
પોતાના સ્વભાવને ઓળખીને તેનો આશ્રય કરે ને પરાશ્રય ટાળીને મુક્ત થાય.
તો જે હોય તે માથું મારે કે આમ કરો તો ધર્મ થાય, ને તેમ કરો તો ધર્મ થાય પણ પરથી ભિન્ન આત્માના ભાન
વગર ધર્મ થાય નહિ. અને જેને પોતાને આત્માની ઓળખાણ થઈ ન હોય તે ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ કહી શકે નહિ.
મારામાં અનાદિ છે; તો પછી પુત્ર હતો ને તેનો વિયોગ થયો–એમ ત્રણકાળમાં નથી. કેમકે પુત્રનો ત્રણે કાળે
મારામાં વિયોગ જ છે.
સાધ્ય ચલાવે છે. પણ એક પદાર્થને બીજા પદાર્થ વગર ન ચાલે એવી માન્યતા તે કુમાર્ગ છે. હું પરથી ભિન્ન
ત્રિકાળ સ્વાધીન પરિપૂર્ણ છું–એવી પ્રતીતિ તે સુમાર્ગ છે, તે માર્ગે ચૈતન્યનો પ્રકાશ છે.
ચૈતન્યતત્ત્વની પ્રીતિ છે તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન પામવાને પાત્ર છે. પર વસ્તુ વગર જ મારે ચાલે છે–એમ પ્રતીતિ થઈ
ત્યાં “આ સંયોગ મને અનુકૂળ, ને અમુક પ્રતિકૂળ” એવી કલ્પનાને સ્થાન ન રહ્યું. બધા પદાર્થોનો હું જ્ઞાતા છું
એવો અભિપ્રાય થયો. પર વગર મારે ન ચાલે એવી ઊંધી માન્યતાને લીધે જીવને સ્વભાવ તરફ જવામાં
અનાદિથી મહાન વિઘ્ન થઈ રહ્યું છે. પર ચીજ વગર મારે ન ચાલે એવી