માગશર: ૨૪૭૬ : ૨૫:
પરંતુ અનાદિ અનંત પર્યાયોનો પિંડ તે જ દ્રવ્ય હોવાથી, દ્રવ્યમાં જ તે પર્યાયો આવી જાય છે. દ્રવ્યાર્થિકનયે
ભૂત–ભવિષ્યના પર્યાયો દ્રવ્યમાં ત્રિકાલ હયાતી ધરાવે છે, તેથી સંપૂર્ણપણે ખીલેલું જ્ઞાન તેમને ન જાણે એમ
બની શકે નહીં.
શ્રી પ્રવચનસારના જ્ઞાનતત્ત્વપ્રજ્ઞાપનમાં ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે અને અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે આ વિષય
ઘણી સ્પષ્ટ રીતે સમજાવ્યો છે. જુઓ, ગાથા–૧પ, ૧૬, ૨૧, ૨૨, ૨૬, ૨૮, ૨૯, ૩૧, ૩૨, ૩પ, ૩૭, ૩૮, ૩૯,
૪૭, ૪૮, ૪૯, પ૧, પ૪, પ૯, અને ૬૧.
બધા જ્ઞેયો જેમ હોય તેમ જાણે તો જ જ્ઞાન ખરું અને સંપૂર્ણ કહેવાય. જ્ઞેયો અનાદિથી છે તેથી તેને
જાણનારું જ્ઞાન પણ અનાદિથી છે એટલે કે સર્વજ્ઞ અનાદિથી છે. વળી જ્ઞેયો અનંતકાળ સુધી રહેવાના છે તેથી
તેને જાણનારા સર્વજ્ઞો પણ અનંતકાળ હોય જ. એ રીતે આત્મામાં સર્વજ્ઞ થવાનું સામર્થ્ય છે. તો તે સામર્થ્યને
જાણીને પૂર્ણજ્ઞાનના સાધકો પણ આ જગતમાં અનાદિ અનંત હોય છે; અને તેનો વિરોધ કરનાર અજ્ઞાનીઓ
પણ જગતમાં અનાદિ અનંત છે. એ રીતે આ જગતમાં આત્માની સર્વજ્ઞતાનો વિરોધ કરનારા અજ્ઞાનીઓ,
સર્વજ્ઞતાને સાધનારા જ્ઞાનીઓ અને સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરનારા સર્વજ્ઞો–એ ત્રણે પ્રકારના જીવો [–અર્થાત્
બહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્મા] સદાય હોય જ છે.
શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરવા છતાં કેટલાક લોકોને સર્વજ્ઞની શ્રદ્ધા થતી નથી અને પોતાની ઊંધી માન્યતાથી કહે છે કે–
(૧) આ જગતમાં કોઈ જીવ સર્વજ્ઞ હોઈ શકે નહીં.
(૨) સર્વજ્ઞદેવ ભવિષ્યના પર્યાયોને વર્તમાનમાં જાણી શકે નહિ, પણ જ્યારે તે પર્યાય થાય ત્યારે તેને જાણે.
(૩) સર્વજ્ઞદેવ પરને જાણે છે એ કથન વ્યવહારનયે છે અને વ્યવહાર નય તો અભૂતાર્થ છે, માટે
સર્વજ્ઞદેવ પરને જાણતા જ નથી.
(૪) સર્વજ્ઞદેવ વસ્તુના અપેક્ષિત ધર્મોને જાણે નહિ.
ઉપર્યુક્ત ચારે પ્રકારની માન્યતાઓ મિથ્યા છે. તેનો ખુલા સો નીચે પ્રમાણે છે–
(૧) આ જગતમાં કોઈ જીવ સર્વજ્ઞ હોઈ શકે નહિ–એમ માનનાર જીવ, આત્માની સર્વજ્ઞ શક્તિનો નકાર કરે છે.
ભગવાનશ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ સમયસારમાં કહે છે કે
सो सव्वणाणदरिसी कम्मरएण णियेणवच्छण्णो।
संसारसमावण्णो ण विजाणदि सव्वदो सव्वं।। १६०।।
તે સર્વજ્ઞાની દર્શી પણ નિજ કર્મ રજ આચ્છાદને, સંસારપ્રાપ્ત ન જાણતો તે સર્વ રીતે સર્વને. ૧૬૦
તે ગાથાની ટીકામાં આચાર્યદેવ કહે છે કે “જે પોતે જ જ્ઞાન હોવાને લીધે વિશ્વને સામાન્ય–વિશેષપણે
જાણવાના સ્વભાવવાળું છે એવું જ્ઞાન અર્થાત્ આત્મદ્રવ્ય, ×××× સર્વ પ્રકારે સર્વ જ્ઞેયોને જાણનારા એવા પોતાને
નહિ જાણતું થકું...અજ્ઞાનભાવે પરિણમે છે.
વળી આત્માની સર્વજ્ઞત્વ શક્તિની વ્યાખ્યા કરતાં પરિશિષ્ટમાં શ્રીઅમૃતચંદ્રસૂરિ કહે છે કે–
‘સમસ્ત વિશ્વના વિશેષ ભાવોને જાણવારૂપે પરિણમેલા એવા આત્મજ્ઞાનમયી સર્વજ્ઞ શક્તિ’ આ શક્તિ
બધા આત્મામાં છે.
આથી જેઓ સર્વજ્ઞને માનતા નથી તેઓ આત્માના જ્ઞાન સ્વભાવને જ માનતા નથી એટલે કે ખરેખર
આત્માને જ માનતા નથી.
(૨) સર્વજ્ઞદેવ ભવિષ્યના પર્યાયોને પણ વર્તમાન પર્યાયોની જેમ જ પ્રત્યક્ષ વર્તમાનમાં જાણે છે. આ
સંબંધમાં પ્રવચનસારના જ્ઞાન અધિકારની ગાથાઓ પૂર્વે જણાવી છે, તે ઉપરાંત પ્રવચનસારની ૨૦૦ મી
ગાથામાં કહે છે કે
“હવે એક જ્ઞાયકભાવનો સર્વ જ્ઞેયોને જાણવાનો સ્વભાવ હોવાથી ક્રમે પ્રવર્તતાં, અનંત ભૂત–વર્તમાનભાવિ
વિચિત્ર પર્યાયસમૂહવાળાં, અગાધ સ્વભાવ અને ગંભીર એવા સમસ્ત દ્રવ્ય માત્રને–જાણે કે તે દ્રવ્યો જ્ઞાયકમાં
કોતરાઈ ગયાં હોય, ચીતરાઈ ગયાં હોય, દટાઈ ગયાં હોય, ખોડાઈ ગયાં હોય, ડૂબી ગયાં હોય, સમાઈ ગયાં હોય,
પ્રતિબિંબિત થયાં હોય એમ–એક ક્ષણમાં જ જે (શુદ્ધ આત્મા) પ્રત્યક્ષ કરે છે×××” (ગુજ. પૃ. ૩૨પ)
આથી સિદ્ધ થાય છે કે સર્વજ્ઞદેવ એક સમયમાં ત્રણકાળના સમસ્ત પર્યાયોને પ્રત્યક્ષ જાણે છે.
(૩) ‘સર્વજ્ઞદેવ પરને જાણે એ કથન વ્યવહારનયે છે, અને વ્યવહારનય તો અભૂતાર્થ છે, માટે સર્વજ્ઞદેવ
પરને જાણતા જ નથી’ ––આ માન્યતા પણ ખોટી છે. વ્યવહાર અનેક પ્રકારનો છે. ‘પરને જાણવું’ તેને અહીં
વ્યવહાર કહ્યો છે, પરંતુ ‘પરને જાણવાની જ્ઞાનની શક્તિ’ તે કાંઈ વ્યવહારે નથી. પરને જાણવાનું સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન