: ૨૪: આત્મધર્મ: ૭૪
જીવ પરાશ્રય માનતો હોવાથી તે ક્યાંક ને ક્યાંક પરાશ્રય શોધ્યા કરે છે, પણ પર તો તેને આશ્રય
આપતું નથી. આમ હોવાથી પરાશ્રય શોધનાર જીવ વ્યગ્ર થયા વિના રહે નહિ. શ્રી પ્રવચનસારમાં આ સંબંધી
કહે છે કે–
“...નિશ્ચયથી પરની સાથે આત્માને કારકપણાનો સંબંધ નથી, કે જેથી શુદ્ધાત્મસ્વભાવની પ્રાપ્તિને માટે
સામગ્રી [બાહ્ય સાધનો] શોધવાની વ્યગ્રતાથી જીવો [નકામા] પરતંત્ર થાય છે.”
–ગાથા ૧૬ ટીકા, પૃ. ૨૨
વળી તેમાં સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે અનાદિની અજ્ઞાન દશામાં પણ જીવ સ્વતંત્રપણે વિકાર કરતો અને જ્ઞાન
દશામાં પણ જીવ સ્વતંત્રપણે અવિકારી દશા કરે છે. [જુઓ, શ્રી પ્રવચનસાર ગા. ૧૨૨ તથા ૧૨૬ પૃ. ૨૧૧
તથા ૨૧૭–૮]
શ્રી સમયસાર ગા. ૧૦૨ ની ટીકામાં શ્રી જ્યસેનાચાર્ય એ મતલબે કહે છે કે–ચિદાનંદ એક સ્વભાવ વડે
આત્માનું એકપણું હોવા છતાં તેના બે ભેદ કરીને જે શુભ કે અશુભભાવને આત્મા કરે છે તે ભાવનો આત્મા
સ્વતંત્રપણે કર્તા અને ભોક્તા થાય છે.
–જુઓ, હિંદી સમયસાર પૃ. ૧૬૭
જીવ અને અજીવ બંને દ્રવ્યો પોતપોતાની વિકારી તેમજ અવિકારી અવસ્થામાં પોતાના છએ કારકોરૂપે
પરિણમે છે, અને પર કારકોની અપેક્ષા વિના તેઓ પોતાની અવસ્થાઓ કરે છે. [જુઓ, શ્રી પંચાસ્તિકાય ગા.
૬૨ પૃ. ૧૧૪ સંસ્કૃત ટીકા]
–આ બધા કથનનો સાર એ છે કે એક દ્રવ્યના પર્યાયમાં બીજા દ્રવ્યનો પર્યાય કાંઈ પણ કરી શકે નહિ,
તેમાં ફેરફાર કરી શકે નહિ, તેને આઘા–પાછા [અક્રમરૂપ] કરી શકે નહિ. આવું વસ્તુસ્વરૂપ હોવા છતાં
મોહભાવને લીધે જીવને અનાદિથી પરની કર્તાબુદ્ધિ પ્રવર્તે છે. કોઈ જીવ, શાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યા પછી કદાચ
સીધી રીતે એમ ન કહેતો હોય કે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કરે છે. પણ અંદરમાં પડેલી પરની કર્તૃત્વબુદ્ધિના કારણે
તે એમ માને છે કે ‘ભલે, આપણે પરના પર્યાયને ન કરી શકીએ, પણ તેના નિમિત્ત થઈ શકીએ; માટે પરના
નિમિત્ત થવું.’ એ રીતે શાસ્ત્ર અભ્યાસના બહાને પણ અનાદિથી ચાલી આવતી કર્તૃત્વબુદ્ધિને જ દ્રઢ કરે છે.
‘પરને આપણે નિમિત્ત થઈએ’ એવા તેના કથન પાછળનો તેનો આશય વિચારવામાં આવે તો તે એ જ છે કે
પોતે નિમિત્ત થવાના કારણે પરના પર્યાયમાં કાંઈક ફેરફાર થઈ શકશે. આવો તેનો આશય હોવાથી તે પરદ્રવ્યના
દરેક સમયના સ્વતંત્ર પર્યાયને માનતો નથી. જો એના નિમિત્તથી પરદ્રવ્યમાં કાંઈ ફેરફાર થતો હોય તો, એ
નિમિત્ત પોતે નિમિત્ત તરીકે નથી રહેતું, પણ પરદ્રવ્યનું કર્તા થઈને પોતે તેનું ઉપાદાન થઈ જાય છે, એમ થતાં
ઉપાદાન તેમજ નિમિત્ત એ બંનેના યથાર્થ સ્વરૂપનો લોપ થાય છે. –આમ તે અજ્ઞાનીઓના ખ્યાલમાં આવતું
નથી. તેથી જ તેઓ ‘નિમિત્ત’ ની ઓથે પોતાની ઊંધી માન્યતાને પોષે છે.
દરેક દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સ્વતંત્ર છે, તે પરની જરા પણ અપેક્ષા રાખતા નથી. –આવું જ સ્વતંત્ર યથાર્થ
વસ્તુસ્વરૂપ છે. એવું સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વરૂપ સિદ્ધ થતાં બાકીના ચાર વિષયો પણ તેમાં અવિનાભાવપણે આવી
જાય છે તે હવે કહેવામાં આવે છે.
૨. જીવનું સર્વજ્ઞપણું
વસ્તુ છે એમ નક્કી થતાં તે જ્ઞેય છે એમ પણ નક્કી થાય છે. વસ્તુ હોય અને તે જ્ઞેય [પ્રમેય] ન હોય
એમ બની શકે નહીં; કેમકે દરેક વસ્તુઓમાં ‘પ્રમેયત્વ’ નામનો ગુણ છે તેથી દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાય બધુંય જ્ઞેય છે.
જ્ઞેય હોય તેને જાણનારું જ્ઞાન પણ અવશ્ય હોય જ. જો જ્ઞાન જ્ઞેયને ન જાણે તો જ્ઞાનનું જ્ઞાનત્વ શું? અને જો
જ્ઞેય જ્ઞાનમાં ન જણાય તો જ્ઞેયનું જ્ઞેયત્વ શું? જીવની સર્વજ્ઞતા વગર આવો જ્ઞેય જ્ઞાયક સંબંધ સિદ્ધ થતો નથી.
જ્ઞાન પોતાના પર્યાય દ્વારા જાણવાનું કાર્ય કરે છે. જો જ્ઞાનનો પર્યાય સર્વ જ્ઞેયોને જાણે તો જ આત્માનો
જ્ઞાનસ્વભાવ સાબિત થાય. વળી સર્વ જ્ઞેયોને જાણવામાં જ્ઞાનને જો એક કરતાં વધારે સમય લાગે તો તે જ્ઞાનની
અવસ્થા પૂર્ણ ન કહેવાય. તેથી સર્વે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયો [તેમજ અપેક્ષિત ધર્મો સહિત] સર્વે જ્ઞેયોને એક સમયમાં
સંપૂર્ણપણે જાણે તે જ જ્ઞાનની પૂર્ણ અવસ્થા છે.
આત્માનું જ્ઞાયક સ્વરૂપ છે એટલે કે જાણવાનો સ્વભાવ છે. જાણવાના સ્વભાવમાં ‘ન જાણવું’ એવું
જરાપણ આવી શકે નહીં. બધાં દ્રવ્યો, તેનાં ગુણો અને તેનાં ભૂત–વર્તમાન–ભાવિ સમસ્ત પર્યાયો જ્ઞેય છે.
ભૂતભાવિ પર્યાયો વર્તમાનમાં જો કે પ્રગટ વર્તતા નથી,