: ૨૮ : આત્મધર્મ : ૭૪
છે અને પહેલા પહેલાના પરિણામો પ્રગટ થતાં નથી. એ પ્રમાણે દરેક જીવ તેમ જ અજીવ દ્રવ્યો ક્રમબદ્ધ પરિણમે છે,
કોઈ દ્રવ્ય આડા અવળા પર્યાયોમાં પરિણમતું નથી. દ્રવ્યના પર્યાયોના ક્રમને ફેરવવા તીર્થંકર, ઈન્દ્ર, નરેન્દ્ર વગેરે કોઈ
સમર્થ નથી. વસ્તુમાં ત્રણકાળના પર્યાયો જે પ્રકારે ક્રમબદ્ધ છે તે પ્રમાણે કેવળજ્ઞાનીના જ્ઞાનમાં તે જણાય છે.
જો વસ્તુના ત્રણકાળના પર્યાયો ક્રમબદ્ધ નિયમસર ન થતા હોય તો સર્વજ્ઞ ભગવાનનું જ્ઞાન પણ
અનિશ્ચિત ઠરે! અને અનિશ્ચિત જ્ઞાન હોય ત્યાં સર્વજ્ઞતા હોય નહિ. એ રીતે વસ્તુમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયોને સ્વીકાર્યા
વગર સર્વજ્ઞતા જ સિદ્ધ થઈ શકશે નહિ.
શ્રી સમયસારના સર્વ વિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારની પડેલી ગાથાઓ (૩૦૮ થી ૩૧૧) આ સંબંધમાં ઘણી
ઉપયોગી છે. તેની ટીકામાં આચાર્યદેવ કહે છે કે “जीवो हि तावत् क्रमनियमितात्मपरिणामैरुत्पद्यमानो जीव
एव नाजीवः। एवमजीवोऽपि क्रम नियमितात्मपरिणामैरुत्पद्यमानोऽजीवः एव न जीवः।”
‘અર્થ:– પ્રથમ તો જીવ ક્રમબદ્ધ એવાં પોતાના પરિણામોથી ઉપજતો થકો જીવ જ છે, અજીવ નથી; એવી
રીતે અજીવ પણ ક્રમબદ્ધ પોતાનાં પરિણામોથી ઉપજતું થકું અજીવ જ છે, જીવ નથી.’
એ પ્રમાણે ક્રમબદ્ધપર્યાયવાળું જ વસ્તુસ્વરૂપ છે. અને જ્ઞાનીઓના સમ્યગ્જ્ઞાનમાં તેવું જ જણાય છે.
વસ્તુના ક્રમબદ્ધપર્યાયો માન્યા વિના સમ્યગ્જ્ઞાન જ સિદ્ધ થઈ શકે નહિ સમ્યગ્જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર છે–મતિજ્ઞાન,
શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મનઃપર્યયજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન. એ પાંચે જ્ઞાનોમાં પોતપોતાને યોગ્ય, વસ્તુના ભૂત–
ભવિષ્યના ક્રમબદ્ધપર્યાયોને જાણવાનું સામર્થ્ય છે. જો તે જ્ઞાનમાં જણાયા પ્રમાણે જ વસ્તુમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયો ન
થાય, ને તેમાં જરાપણ ફેરફાર થાય તો તે જ્ઞાન મિથ્યા જ ઠરે. પાંચ જ્ઞાનના સામર્થ્ય બાબત શાસ્ત્રોમાં કથન
આવે છે તે અહીં કહેવામાં આવે છે.
મતિ – શ્રુતજ્ઞાન
શ્રી તત્ત્વાર્થસૂત્રના ત્રીજા અધ્યાયના ૩૬ મા સૂત્રમાં મનુષ્યોના બે પ્રકાર જણાવ્યા છે, તેમાંથી આર્ય
મનુષ્યોમાં જે જીવોને વિશેષ શક્તિ પ્રાપ્ત હોય તેને ઋદ્ધિપ્રાપ્ત આર્ય કહેવામાં આવે છે. તેમની બુદ્ધિ–ઋદ્ધિનું
સ્વરૂપ વર્ણવતાં એક અષ્ટાંગ નિમિત્તત્તાબુદ્ધિ કહેવામાં આવી છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે–
“અંતરિક્ષ, ભોમ, અંગ, સ્વર, વ્યંજન, લક્ષણ, છિન્ન અને સ્વપ્ન–એ આઠ પ્રકારનું નિમિત્તજ્ઞાન છે.
તેની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે છે.
૧. સૂર્ય, ચંદ્ર, નક્ષત્રના ઉદય–અસ્તાદિક દેખી અતીત–અનાગત ફળનું જાણવું તે અંતરિક્ષ નિમિત્તજ્ઞાન છે.
૨. પૃથ્વીની કઠોરતા, કોમળતા, ચીકાશ કે લૂખાશ દેખી, વિચાર કરી અગર પૂર્વાદિક દિશામાં સૂત્ર પડતાં
દેખીને હાનિ–વૃદ્ધિ, જય–પરાજય વગેરેનું પ્રગટ જાણવું તે ભોમ નિમિત્તજ્ઞાન છે.
૩. અંગ–ઉપાંગ દિના દર્શન–સ્પર્શનાદિથી ત્રિકાળભાવી સુખ–દુઃખાદિનું જાણવું તે અંગનિમિત્તજ્ઞાન છે.
૪. અક્ષર–અનક્ષરરૂપ તથા શુભ–અશુભને સાંભળી ઈષ્ટાનિષ્ટ ફળનું જાણવું તે સ્વર નિમિત્તજ્ઞાન છે.
પ. મસ્તક, મુખ, ડોક વગેરે ઠેકાણે તલ, મુસલ, લાખ ઈત્યાદિ લક્ષણ દેખીને ત્રિકાળ સંબંધી હિત–
અહિતનું જાણવું તે વ્યંજન નિમિત્તજ્ઞાન છે.
૬. શરીર ઉપર શ્રીવૃક્ષ, સ્વસ્તિક, કલશ વગેરે ચિહ્ન દેખીને પુરુષના ત્રિકાળ સંબંધી સ્થાન, માન,
ઐશ્વર્યાદિક વિશેષોનું જાણવું તે લક્ષણ નિમિત્તજ્ઞાન છે.
૭. વસ્ત્ર–છત્ર–અશન જયનાદિથી, દેવ–મનુષ્ય રાક્ષસાદિથી તથા શસ્ત્ર–કંટકાદિથી છેદાય તેને દેખીને
ત્રિકાળ સંબંધી લાભ–અલાભ, સુખ દુઃખનું જાણવું તે છિન્ન નિમિત્તજ્ઞાન છે.
૮. વાત–પિત્ત–શ્લેષ્મ રહિત પુરુષને, મુખમાં પાછલી રાત્રે ચંદ્રમા, સૂર્ય, પૃથ્વી, પર્વત કે સમદ્રનું પ્રવેશાદિ
થવું એવું સ્વપ્ન તે શુભસ્વપ્ન છે; ઘી–તેલથી પોતાનો દેહ લેપાયેલ હોય, અને ગધેડા ઊંટ ઉપર ચઢી દક્ષિણ
દિશામાં ગમન ઈત્યાદિ કરે–એવું સ્વપ્ન તે અશુભ સ્વપ્ન છે; તેના દર્શનથી આગામી કાળમાં જીવનમરણ, સુખ
દુઃખાદિનું જ્ઞાન થવું તે સ્વપ્નનિમિત્તજ્ઞાન છે.
–આ આઠ પ્રકારના નિમિત્તજ્ઞાનના જે જ્ઞાતા હોય તેને અષ્ટાંગનિમિત્ત બુદ્ધિ–ઋદ્ધિ છે.”
(–જુઓ, મોક્ષશાસ્ત્ર ગુજરાતી ટીકા. પૃ. ૩૩પ–૬ આવૃત્તિ પહેલી)
હવે જો દ્રવ્યના પર્યાયો ક્રમબદ્ધ ન થતા હોય,