છે, બીજો કોઈ ઉપાય નથી. જેમ ઘણા કાળના અંધારાને ટાળવા માટે પાવડા ને કોદાળી ન હોય, પણ પ્રકાશ વડે
જ તે ટળે છે. તેમ આત્મામાં અનાદિનો જે મિથ્યાત્વરૂપી અંધકાર છે તે સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશથી જ ટળે છે. વસ્તુ
સ્વભાવના સાચા નિર્ણય વગર કદી મિથ્યાત્વનો કે રાગ–દ્વેષનો અભાવ થાય જ નહિ. આત્મસ્વભાવના
નિર્ણયદ્વારા જ મિથ્યાત્વનો અને વિકલ્પોનો નાશ થાય છે. ખરેખર તે મિથ્યાત્વાદિનો નાશ કરવાની વાત
ઉપચારથી છે. તે મિથ્યાત્વાદિ ભાવો હતા અને તેનો નાશ કર્યો એમ નથી પણ જીવ પોતાના સ્વભાવ તરફ
એકાગ્ર થયો ત્યાં મિથ્યાત્વાદિ ભાવોની ઉત્પત્તિ જ થઈ નહિ, તો નાશ કોનો કરે? મિથ્યાત્વાદિ ભાવની ઉત્પત્તિ
ન થઈ તે અપેક્ષાએ તેનો નાશ કર્યો–એમ કહ્યું.
એમ ધારી રાખ્યું છે તે અધર્મ છે. રાગ તે હું નહિ, એકરૂપ ચૈતન્યસ્વરૂપ હું છું–એમ શ્રદ્ધાગુણની વર્તમાન
બધું કર્યું પણ આવું સમ્યગ્દર્શન કદી એક સેકંડ પણ પ્રગટ કર્યું નથી. પોતાના સ્વભાવના ભાન વિના જીવોએ
બહારમાં–શરીરાદિની ક્રિયામાં ધર્મ માની લીધો છે. શ્રી આનંદઘનજી કહે છે કે–
જેતી મનનીરે દોડ... જિનેશ્વર,
પ્રેમ પ્રતીત વિચારો ઢૂંકડી,
તરફ દોડયા જ કરે છે. તેમ ચૈતન્ય તત્ત્વને ભૂલેલો અજ્ઞાની જીવ ભ્રમથી બહારમાં–શરીરની ક્રિયામાં ને
પૂજાભક્તિ–ઉપવાસ વગેરે પુણ્યમાં ધર્મ માનીને અનાદિથી રાગમાં દોડાદોડ કરી રહ્યો છે, પણ હજી ધર્મનો અંશ
પણ હાથ આવ્યો નહિ. કયાંથી ધર્મ થાય? તે દેહની ક્રિયામાં કે રાગમાં ધર્મ હોય તો થાય ને? જેમ મૃગજળમાં
ખરેખર પાણી નથી, તેમ અજ્ઞાનીએ માનેલી જડની ક્રિયામાં ને શુભરાગમાં ધર્મ નથી. અનાદિકાળથી જીવ વ્રત–
ઉપવાસાદિ શુભ ભાવ કરતો આવે છે, છતાં હજી આત્માની ભ્રમણા તો ટળી નથી. માટે ધર્મનો માર્ગ કાંઈક જુદો
છે. મૂઢ જીવો એટલું પણ વિચારતા નથી કે જો દેહની ક્રિયાથી કે પૂજાભક્તિ વગેરે શુભરાગથી ધર્મ થતો હોય તો,
તે ભાવ તો અનંતવાર કર્યા છતાં કેમ મુક્તિ ન થઈ? જે ભાવથી પૂર્વે ધર્મ ન થયો તે ભાવથી અત્યારે ધર્મ
ક્યાંથી થશે? મૃગજળ તરફ દોડતું હરણીયું એટલું પણ વિચાર કરતું નથી કે હું ઘણા વખતથી દોડું છું છતાં હજી
પાણીની ઠંડી હવા પણ દેખાતી નથી. માટે ત્યાં પાણી નહિ હોય. જો પાણી હોય તો કંઈક ઠંડી હવા તો આવવી
જોઈએ ને! મૃગજળની માફક દેહાદિની ક્રિયામાં અને શુભરાગમાં ધર્મ માનીને અનાદિથી વ્રતાદિ શુભરાગ
અનેકવાર કર્યા, છતાં હજી ભવભ્રમણનો આરો દેખાતો નથી, અને આત્માની ભ્રમણા પણ ટળતી નથી. તો
વિચાર કરવો જોઈએ કે માર્ગ કાંઈક બીજો છે. જો ધર્મનો યથાર્થ માર્ગ લ્યે તો પોતાને અંતરમાં વિશ્વાસ આવી
જાય કે હવે અલ્પકાળે મુક્તિ થવાની છે. જો પોતાને અંતરમાં મુક્તિનો વિશ્વાસ ન આવે તો તે ધર્મનો યથાર્થ
રસ્તો જ નથી.