: વૈશાખ : ૨૦૦૬ : આત્મધર્મ : ૧૨૩ :
ધર્મી જીવ શું કાર્ય કરે છે?
વીર સં. ૨૪૭૬ ચૈત્ર સુદ ૧૨. રાજકોટમાં શ્રી સમયસાર કર્તાકર્મઅધિકાર ગા. ૭ ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું પ્રવચન.
જેમ સર્વજ્ઞ ભગવાનને રાગાદિ ભાવો નથી, તેઓ એકલું જાણવાનું જ કામ કરે છે, તેમ ધર્મી જીવ પણ શું
એકલું જાણવાનું જ કાર્ય કરે છે કે બીજું કાંઈ કરે છે? તે વાત ચાલે છે. જ્ઞાતાદ્રષ્ટા સ્વભાવની રુચિ કરીને તેની સન્મુખ
પરિણમતાં જે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રના વીતરાગી અંશ પ્રગટ્યા તે ધર્મીનું કાર્ય છે. પરની અવસ્થાનું કામ તો અજ્ઞાની
જીવ પણ કરી શકતો નથી. અજ્ઞાની જીવ પોતાનો જ્ઞાતાદ્રષ્ટા સ્વભાવ છે તેને ન માનતાં વિકારને કર્મ તરીકે સ્વીકારે છે
એટલે વિકારનો કર્તા થાય છે, અને પરનાં કામ હું કરું એમ તે માને છે. ‘હું કર્તા અને વિકાર મારું કાર્ય, હું કર્તા અને
પર મારું કાર્ય’ એમ વિકાર અને પર સાથે કર્તાકર્મપણાની માન્યતા તે અધર્મ છે.
અજ્ઞાની જીવને પોતાના પરિણામ કેમ થાય છે તેની પણ ખબર નથી. હવે શુદ્ધસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થતાં
જ્ઞાની ધર્માત્મા પોતાના અનેક પ્રકારના પરિણામને જાણે છે. અજ્ઞાનદશામાં જીવ રાગાદિ પરિણામને કરતો હતો અને
અજ્ઞાનથી જડનું કરવાનું માનીને મિથ્યાત્વ પરિણામનો કર્તા થતો; તેને પોતાના પરિણામની કે પરના પરિણામની
ખબર ન હતી; પોતાનો અજ્ઞાનભાવ કેમ થાય છે તેની કે સર્વજ્ઞદેવે કહેલા શાસ્ત્રોની તેને ખબર ન હતી. હવે સ્વસન્મુખ
જ્ઞાની થયો તે જ સ્વ–પરને બરાબર જાણે છે. જ્ઞાની જીવ સ્વસન્મુખ રહીને પરને અને રાગાદિને જાણતો હોવા છતાં
તેનો કર્તા થતો નથી–એ વાત ૭૬મી ગાથામાં લીધી. હવે આ ગાથામાં પોતાના નિર્મળ પરિણામને જાણવાની વાત છે.
હું જ્ઞાનમૂર્તિ શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય છું–એમ સ્વસન્મુખ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રના જે નિર્મળ અરાગી પરિણામ થયા તે
પોતાના પરિણામને જ્ઞાની જાણે છે. અહીં રાગાદિ ભાવ તે પર પરિણામમાં જાય છે. ધર્મીનાં ધર્મપરિણામ નિર્વિકલ્પ,
રાગરહિત શુદ્ધ અરૂપી છે.
સ્વભાવસન્મુખ જે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થયા તે પરિણામનો ખ્યાલ પોતાને આવી ગયો કે–અહો, હું સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થયો–
સમ્યગ્જ્ઞાની થયો, મારે હવે ભવભ્રમણ નથી. અહો, આત્મદ્રવ્ય! હું સત્–સ્વભાવથી ભરેલો જ્ઞાનમૂર્તિ છું. સર્વજ્ઞદેવ બધું
જાણવાનું જ કામ કરે છે, જાણવા સિવાય રાગનું કે પદાર્થોમાં ફેરફાર કરવાનું કામ કરતા નથી, તેમ સ્વભાવસન્મુખ
રહીને હું પણ મારામાં જાણવાનું જ કામ કરું છું. આ પ્રમાણે વીતરાગી દ્રવ્યના આશ્રયે થયેલા અરૂપી નિર્મળ પરિણામને
ધર્મી જાણે છે–તે જાણવારૂપ કાર્યને કરે છે, પણ તેથી કાંઈ પર પરિણામનો કર્તા થતો નથી.
અહીં કહ્યું કે ધર્મી પોતાના પરિણામને જાણે છે એટલે પોતાના ધર્મપરિણામની પોતાને ખબર પડે છે,
કેવળીભગવાનને પૂછવા જવું પડતું નથી. નીચલી દશામાં જ્ઞાનીને સ્વ–પરનું બરાબર ભાન છે, નિમિત્ત અને પર
તરફના વલણની બુદ્ધિ તો તેને ખસી જ ગઈ છે, અને અવસ્થામાં નબળાઈથી જે પુણ્ય–પાપ થાય છે તેની પણ રુચિ
નથી. ધર્મી તો પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે નિર્દોષ પરિણામને જ કરે છે. તે પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે થયેલી નિર્દોષ
પર્યાયને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જાણે છે.
પ્રશ્ન :– આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાતા હોવા છતાં વિકારનો કર્તા ક્યાંથી થઈ ગયો?
ઉત્તર :– આત્માના મૂળ સ્વભાવમાં વિકાર નથી, પણ અવસ્થામાં વિકાર થવાની તેની યોગ્યતા છે. અવસ્થાના
ક્ષણિક વિકારનો દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં સ્વીકાર નથી. દ્રવ્યસ્વભાવ તો અનાદિ એકરૂપ છે, પણ પહેલાંં તેનું ભાન ન હતું, હવે
પોતાની આંખ ઉઘડી ત્યારે તેનું ભાન થયું. જેમ દુનિયા તો પહેલેથી હતી જ, પણ આંખ ઉઘડી ત્યારે મીંદડીના બચ્ચાએ
દુનિયા જોઈ. એટલે દુનિયા નવી થઈ–એમ તેને લાગે છે. તેમ અનાદિ વસ્તુસ્વભાવ શું છે તે જાણ્યો ન હતો અને હવે
જાણવામાં આવ્યો એટલે તેની વાત નવી લાગે છે. પહેલાંં, સ્વ કોણ ને પર કોણ તેનું ભાન ન હતું. ધર્મીને
સ્વભાવસન્મુખ આંખ ઉઘડી ત્યાં સ્વ શું ને પર શું તેને તે જાણે છે. ધર્મીને ખબર પડી કે મારા સ્વભાવે હું જાગ્યો.
અત્યાર સુધી હું ઊંઘતો હતો, મને મારા સ્વભાવની ખબર ન હતી તેમ જ ભગવાન શું કહેવા માંગે છે તેની પણ ખબર
ન હતી. હવે હું સ્વસન્મુખ થઈને જાગ્યો એટલે સ્વપર–પ્રકાશક જ્ઞાનશક્તિ ખીલી, તેથી મારા સ્વભાવની તેમ જ
ભગવાન શું કહે છે તેની ખબર પડી. –આમ ધર્મી પોતાના નિર્મળ પરિણામને જાણે છે, પણ તે રાગને ગ્રહતો નથી,
રાગસન્મુખ તેની બુદ્ધિ નથી.
ભવનું કારણ જે રાગ, તે રાગના અભાવસ્વભાવરૂપ જ્ઞાતાસ્વરૂપમાં અભેદપણે પરિણમન છે તેને ધર્મી જાણે
છે, એટલે તેને ભવની શંકા રહેતી નથી. ધર્મી જીવ પોતાના જ્ઞાતા સ્વસન્મુખ વીતરાગી પરિણામને જાણે છે, પણ
રાગાદિ પર પરિણામને તે પકડતો નથી. ધર્મીને દ્રવ્યસન્મુખ દ્રષ્ટિ છે. જડની અવસ્થાને તો તે નથી પકડતો. પરંતુ અહીં
તો શુભરાગ થાય