આત્મામાં પરનું કાર્ય કરવાની શક્તિ નથી. આત્મા પરનું કાંઈ કરી શકતો નથી, કેમ કે જડ કે ચેતન બધાં તત્ત્વો
અનાદિઅનંત સ્વયંસિદ્ધ પોતપોતાની અવસ્થામાં પલટી રહ્યાં છે. જગતમાં દરેકે દરેક રજકણની ક્રિયા સ્વતંત્ર
એની મેળે થઈ રહી છે. એક આત્મા શરીરને ચલાવી શકે નહિ તેમ જ સ્થિર પણ રાખી શકે નહિ, ભાષા બોલી
શકે નહિ, કર્મ બાંધી શકે નહિ, પર જીવને મારી કે બચાવી શકે નહિ, સુખી–દુઃખી કરી શકે નહીં, તેને મદદ કે
નુકસાન કરી શકે નહિ. જીવ પોતાની અવસ્થામાં માત્ર શુભ–અશુભ કે શુદ્ધ ભાવ કરી શકે. જીવ એકબીજાને
સુખી–દુઃખી કરે, શરીરાદિની ક્રિયા હું કરું એમ અજ્ઞાનીએ અનાદિનું માન્યું છે, પરંતુ તેમ થઈ શકતું નથી. પરને
સુખી–દુઃખી કરવાની તાકાત કોઈમાં છે જ નહીં. આ જગતમાં દરેક આત્મા તેમ જ દરેક રજકણ સ્વતંત્ર ભિન્ન
ભિન્ન છે. કોઈ તત્ત્વો એકબીજા ઉપર પ્રભાવ પાડી શકે નહિ.
સ્વરૂપની બાહ્ય જ બીજા દ્રવ્યો લોટે છે, કોઈ દ્રવ્યમાં કોઈ દ્રવ્ય પ્રવેશી જતું નથી, એટલે એક પદાર્થમાં બીજા
અનંત તત્ત્વો કાંઈ પણ કરે–એમ ત્રણકાળમાં બનતું નથી. વસ્તુના દ્રવ્ય–ગુણ તો ત્રિકાળ એકરૂપ છે, એટલે તેમાં
કાંઈ કરવાનું નથી. અહીં દ્રવ્ય–ગુણની વાત નથી પણ પર્યાયની વાત છે; પર્યાયો નવી નવી થાય છે, તે પર્યાયો
દ્રવ્યના આધારે જ થાય છે. નવી નવી પર્યાયો નિમિત્તને લીધે થાય છે–એવો અજ્ઞાનીનો ભ્રમ છે. એક દ્રવ્યની
વર્તમાન હાલત બીજા દ્રવ્યની વર્તમાન હાલતમાં કાંઈ કરે તે વાત અજ્ઞાનીએ માનેલી છે, વસ્તુસ્વરૂપ તેમ નથી.
પ્રસંગ છે. આ સીમંધર ભગવાનની મૂર્તિ ઠેઠ જયપુરથી અહીં આવી, તે મૂર્તિને જયપુરથી અહીં લાવવાની ક્રિયા
કોઈ આત્માએ કરી નથી, પણ તે પખાર્થના સ્વકાળે તેનું ક્ષેત્રાંતર થયું છે. મૂર્તિના દરેક રજકણ તેની સ્વતંત્ર
યોગ્યતાના સામર્થ્યથી ક્ષેત્રાંતર થયા છે, આત્મા તેની ક્રિયાને કરતો નથી. આત્મા તો પોતાના જ્ઞાતા વીતરાગી
સ્વભાવને ચૂકીને ‘આ જડની ક્રિયા હું કરું ને રાગ હું કરું’ –એમ માનીને પોતાના મિથ્યાત્વભાવને ઉત્પન્ન કરે
છે. આ અજ્ઞાનીનું કાર્ય છે. અને ધર્મી–જ્ઞાની જીવ હોય તો તે પરની ક્રિયા હું કરું એમ માનતા નથી તેમ જ
ક્ષણિક રાગ થાય તેનું કર્તાપણું પણ સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં સ્વીકારતા નથી, સ્વભાવદ્રષ્ટિથી નિર્મળ પર્યાય પ્રગટે છે
તેના જ તે કર્તા છે. આ જ્ઞાનીનું કાર્ય છે.
સ્વીકારે તે પણ અજ્ઞાની છે. આત્મા જ્ઞાયકમૂર્તિ નિર્વિકાર છે, તે વિકારનો કર્તા નથી–એમ સમજાવવા માટે અહીં
તે વિકારને આચાર્યદેવે પુદ્ગલના પરિણામ કહી દીધા છે.
લક્ષે થાય છે, ધર્મીની દ્રષ્ટિ આત્માના સ્વભાવ ઉપર છે અને તે સ્વભાવમાંથી વિકારભાવ આવતા નથી,