જુદું તત્ત્વ છે, તે પરના કારણે બંધાય છે ને મુકાય છે–એમ જે માને છે તે આત્માને ઓશિયાળો બનાવે છે. આત્મા
પોતે સ્વતંત્ર તત્ત્વ છે, એને બંધાવું–મુકાવું તે પોતાના હાથમાં છે. પોતાના પુરુષાર્થવડે પોતાની મુક્તિ થાય ત્યારે
ભગવાનને નિમિત્ત કહેવાય છે. ભગવાનના સમવસરણમાં ઈંદ્રો આવે છે અને ઈંદ્રો પોતે જ સમવસરણ રચે છે.
એવા જીવો પણ બેઠેલા હોય છે કે ત્યાંથી ધ્વનિ સાંભળીને બહાર જઈને ઊંધા પડે છે; ભગવાનની સભામાં ઈંદ્રો
અને ચક્રવર્તી વગેરે હોય છે અને આવા ઊંધા પડનાર જીવો પણ હોય છે. ભગવાન જો તારી દેતા હોય તો બધા
સમજી જવા જોઈએ; પણ બધા સમજી જતા નથી, જેની લાયકાત હોય તે સમજે છે. પરંતુ સમજે ત્યારે તેને વિનય
આવ્યા વગર રહેતો નથી, વિનયથી નિમિત્ત ઉપર આરોપ કરીને કહે છે કે હે જિનેન્દ્રદેવ! આપે મને તાર્યો, હે
નાથ! તરણતારણ આપ છો, આપે મને તાર્યો, આપે મને ઉગાર્યો, આપના દિવ્યધ્વનિ વડે હું સમજ્યો, આપના
દર્શનથી હું સંસારસાગર તર્યો. એમ, પોતે પોતાના પુરુષાર્થવડે સમજે ત્યારે સામા નિમિત્ત ઉપર ભક્તિભાવ
આવ્યા વગર રહેતો નથી, વિનયભાવ આવ્યા વગર રહેતો નથી, એવું સાધકનું સ્વરૂપ છે.
થઈ ગયા છે; ભગવાનને એક પણ રાગનો વિકલ્પ નથી છતાં તેમની સભામાં ઢોર, મનુષ્ય ને વિદ્યાધરો ધર્મ
પામી જાય છે, તેથી સિદ્ધ થાય છે કે કોઈ કોઈને મુક્ત કરી શકતું નથી ને કોઈ કોઈને તારી પણ શકતું નથી.
ભગવાનની સભામાં ઢોર પણ આત્મધર્મ પામી જાય છે અને અહીં કેટલાક મનુષ્ય થઈને પણ ધર્મનો અનાદર
કરે છે. બહાર જઈને કહે છે કે આવી તે વાત હોતી હશે? રોટલાની વાત નહિ, પૈસાની વાત નહિ ને ત્રણે ટાણાં
એક આત્માની જ માંડી છે! એમ કરીને ધર્મની આસ્રાતના કરે છે, અને વિરાધક થાય છે. તે પણ પોતાના
કારણથી, બીજાના કારણથી નહિ.
ત્યાં તે વખતે જ સ્વરૂપમાં લીન થયા, ને લીન થયા કે તરત જ કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું ને તરત જ મોક્ષ થયો.
સામો વેરી દેવ જાણે કે આને નરકમાં લઈ જાઉં. ઉપસર્ગ દેનારા દેવને એમ વિચાર આવે કે આને આવા ઊંડા
પાણીમાં ગૂંગળાવી નાંખું, મૂંઝવી નાંખું. પરંતુ મુનિરાજ તો ચિદાનંદ જ્ઞાતાનું ચોસલું જુદું પાડીને, રાગનો અંશ
હતો તેને તોડીને, વીતરાગતા કરી કેવળજ્ઞાન પામી મુક્તિને પામ્યા; અને ઉપસર્ગ દેનારા દેવે રૌદ્ર ધ્યાનના ભૂંડા
પરિણામ કર્યાં તેથી અશુભ કર્મ બાંધી દુર્ગતિમાં જાય. કોઈને એમ થાય કે દેવમાં બહુ સુખ હશે, પરંતુ દેવમાં પણ
રાગ–દ્વેષ ને ઈર્ષાના બધા ભાવો પડ્યા છે. સુખ તો આત્માના સ્વભાવમાં છે, દેવમાં સુખ છે નહિ.
સિદ્ધાંત થયો કે કોઈના પરિણામ વગર કોઈ કોઈને બંધાવી–મુકાવી શકતું નથી.
અધિકારીપણું પોતામાં આવતું નથી. માટે બીજાની મુક્તિ કરાવવાની ત્રેવડ પોતામાં નથી. હું બીજાની મુક્તિ
કરાવી દઉં એવો અભિપ્રાય સ્વ–પરમાં એકત્વ–બુદ્ધિ થયા વિના સંભવે નહિ.