: ૧૯૨ : આત્મધર્મ : દ્વિતીય અષાઢ: ૨૪૭૬
આપણી સમજાવવાની રીત સારી હોય તો બીજા સમજે તે અભિપ્રાય તદ્ન જુઠ્ઠો ઠર્યો, મિથ્યા ઠર્યો, નિષ્ફળ
નીવડયો.
હે ભાઈ! તું એમ માને છે કે આપણે બીજાનો ઉદ્ધાર કરી દઈએ, પણ કોણ કોનો ઉદ્ધાર કરી શકે છે?
સમજાવનાર પોતે પોતાના સત્યભાવનું ઘોલન કરે છે. દુનિયાને માનવું–ન માનવું, કલ્યાણ કરવું–ન કરવું તે
તેના પોતાના કારણે છે, તેના પોતાને આધારે છે.
‘હું બંધાવું છું,’ મુકાવું છું’ એવું જે અધ્યવસાન છે તેની પોતાની અર્થક્રિયા જીવોને બાંધવા મૂકવા–
(મુક્ત કરવા, છોડવા) તે છે. પરંતુ જીવ તો, આ અધ્યવસાયનો સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ, પોતાના સરાગ–
વીતરાગ પરિણામના અભાવથી નથી બધાતો, નથી મુકાતો; અને પોતાના સરાગ–વીતરાગ પરિણામના
સદ્રભાવથી, તે અધ્યવસાયનો અભાવ હોવા છતાં પણ, બંધાય છે, મુકાય છે.
તારો ભાવ એમ છે કે આને મુકાવું એટલે કે સંસારથી મુક્ત કરું, છતાં તે સામો જીવ ‘હું આત્મા
જ્ઞાનાનંદ છું, પરથી જુદો છું’ તેવું ભાન ન કરે, શ્રદ્ધા ન કરે તો તે મુક્ત થઈ શકતો નથી.
તારો ભાવ એમ હોય કે આ સામા જીવને બંધન કરાવી દઉં, છતાં સામો જીવ અજ્ઞાન અને રાગ–દ્વેષના
ભાવ ન કરે પણ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન ને તેમાં લીનતા કરી મુક્તિને પ્રાપ્ત કરે; તેથી તે બંધાતો નથી. તો હવે તારા ભાવે
કર્યું શું? તારા ભાવ હતા કે હું આને બંધાવી દઉં. તો તારા ભાવે કર્યું શું? માટે નક્કી થયું કે દરેક જીવને બંધ–
મુક્તિ પોતાના જ ભાવને આધારે છે.
અજ્ઞાનીને ‘પર જીવને બંધાવું અને પર જીવને મુકાવું’ એવા ભાવ થાય છે; જ્ઞાનીને પરને બંધાવા–
મુકાવાના ભાવ થતા નથી, પરંતુ જ્ઞાનીને પર જીવ સમજે તો ઠીક એમ પ્રશસ્ત ભાવ આવે છે, પણ હું જ ધર્મ
પમાડી દઉં છું–એવો મિથ્યા અભિપ્રાય હોતો નથી. તીર્થંકરદેવને આગલા ભવમાં એવો ભાવ આવે છે કે બધા
જીવો ધર્મ પામો, બધા જીવો સમજો. એવો ઉત્કૃષ્ટ પ્રશસ્તભાવ આવતાં તીર્થંકર નામકર્મ બંધાય છે. ‘સર્વ જીવ
કરું શાસનરસી, એસી ભાવદયા મનઉલસી’ એ જાતનો પ્રશસ્ત ભાવ તીર્થંકર નામકર્મ બંધાતી વખતે હોય છે.
તેમાં ખરી રીતે તો એમ છે કે મારો નિર્વિકલ્પ સ્વભાવ પૂરો થઈ જાવ. અંતરમાં તો પોતા તરફના ભાવ છે ને
બહારમાં–નિમિત્તમાં પર જીવોને ધર્મ પમાડવાના ભાવ છે.
જગતના જીવો અને જ્ઞાનીના શબ્દે શબ્દના આશયમાં ફેર પડે છે. અજ્ઞાની કહે છે કે હું પરને તારી દઉં
છું, અને તીર્થંકર થનાર જ્ઞાની કહે છે કે સર્વ જીવ કરું શાસનરસી એ રીતે બંને કહે છે પણ આશયમાં ઉગમણો–
આથમણો આંતરો છે. જ્ઞાનીને અંતરમાં પૂરા થવાની ભાવના છે ને અજ્ઞાનીને એકલી બાહ્યદ્રષ્ટિ છે.
જ્ઞાની બોલે કે પ્રભો! આપે મને સમજાવ્યો. તેમ ગુરુ પ્રત્યે શુભરાગનો વિકલ્પ આવે છે તેથી બહુમાનથી
બોલે છે તે વ્યવહાર છે, પણ અંદર સમજે છે કે હું સમજું તો જ સમજાય છે. પોતે સમજે ત્યારે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર
નિમિત્ત કહેવાય છે; એથી નિમિત્ત ઉપર આરોપ કરીને ‘પ્રભો! આપે મને સમજાવ્યો’ તેમ કહેવાય છે.
વિનયવંત શિષ્ય નિમિત્ત ઉપર આરોપ કરીને ‘પ્રભો! આપે મને સમજાવ્યો’ એમ ગુરુનું બહુમાન કરે છે, એવી
વિનયની રીત છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે ભાઈ! પોતાના સરાગ–વીતરાગ પરિણામના સદ્રભાવના આધારે બંધન
ને મુક્તિ થાય છે, માટે પરનું તું કાંઈ પણ કરી શકતો નથી.
ભગવાન્ આચાર્યદેવ કહે છે કે એક આત્મા બીજા આત્માને બંધન કરાવવાનો ભાવ અને મુક્તિ
કરાવવાનો ભાવ કરી શકે છે, પરંતુ બીજાને બંધન તથા મુક્તિ પોતે કરી શકતો નથી. માત્ર ભાવ કરી શકે છે.
પોતાના સરાગ અને વીતરાગ પરિણામના આધારે જીવોને બંધ–મુક્તિ થાય છે.
ભગવાનને ‘તીન્નાણં તારયાણં’ કહેવાય છે, તે ભક્તિથી નિમિત્ત ઉપર આરોપ આપીને કહેવાય છે.
સાધકને એવો વિચાર આવ્યા વગર રહેતો નથી. પરંતુ કોઈ કોઈને તારી શકતું નથી. તરનારો જ્યારે તરે છે
ત્યારે ભગવાને તાર્યા તેમ નિમિત્તમાં આરોપ આવે છે. તારનારો જ્યારે તરે છે ત્યારે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું
નિમિત્તપણું હોય છે, પરંતુ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તારી દેતા નથી; ત્રિલોકનાથ તીર્થંકરદેવ જો તારી દેતા હોત તો બધા
જીવોને મોક્ષમાં કેમ ન લઈ ગયા? માટે ભગવાન તારી દેતા નથી, પણ તરનારો જ્યારે તરે છે ત્યારે ભગવાનને
નિમિત્ત કહેવાય છે.