: પોષ: ૨૪૭૭ : ૫૩:
સ્વકાળ છે. પોતાના વર્તમાનને છોડીને તે આઘોપાછો થાય નહિ. એમ વર્તમાન એકેક પરિણામનો ઉત્પાદ–વ્યય–
ધુ્રવસ્વભાવ છે.
આ ગાથામાં અત્યાર સુધીમાં ચાર બોલ આવ્યા:–
(૧) દ્રવ્યનો સળંગ પ્રવાહ એક છે ને તેના ક્રમે થતા અંશો તે પરિણામો છે.
(૨) તે પરિણામોમાં અનેકતા છે, કેમ કે પરસ્પર વ્યતિરેક છે.
(૩) ત્રણેકાળના પરિણામોનું આખું દળ લઈને બધા પરિણામોમાં સામાન્યપણે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવપણું કહ્યું.
(૪) આખા પ્રવાહનો એક અંશ લઈને એકેક પરિણામમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ કહ્યાં.
–એમ ચાર પ્રકાર થયા. એ પ્રમાણે પરિણામનું ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવપણું નક્કી કરીને, હવે છેલ્લે પરિણામી
દ્રવ્યમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ સિદ્ધ કરે છે.
“આ પ્રમાણે સ્વભાવથી જ ત્રિલક્ષણ પરિણામપદ્ધતિમાં (પરિણામોની પરંપરામાં) વર્તતું દ્રવ્ય સ્વભાવને
નહિ અતિક્રમતું હોવાથી સત્ત્વને ત્રિલક્ષણ જ અનુમોદવું.”
દ્રવ્યના બધાય પરિણામો ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વરૂપ છે, ને તે પરિણામોના ક્રમમાં વર્તતું દ્રવ્ય પણ ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવવાળું જ છે. જો પરિણામની જેમ દ્રવ્ય પણ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળું ન હોય તો તે પરિણામોની પરંપરામાં
વર્તી જ ન શકે. દ્રવ્ય છે તે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ બધાય પરિણામોની પરંપરામાં વર્તે છે તેથી તેને પણ ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવ છે. પરિણામોની પદ્ધતિ કીધી છે એટલે જેમ સાંકળનાં અંકોડા આઘાપાછા થતા નથી તેમ પરિણામોનો
પ્રવાહક્રમ બદલાતો નથી, જે વખતે દ્રવ્યનો જે પરિણામ પ્રવાહક્રમમાં હોય તે વખતે તે દ્રવ્યનો તે જ પરિણામ
હોય, બીજો પરિણામ ન હોય. જુઓ, આ વસ્તુના સત્સ્વભાવનું વર્ણન છે. વસ્તુનો સત્સ્વભાવ છે, સત્ તે
ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળો પરિણામ છે, ને તેને ભગવાન દ્રવ્યનું લક્ષણ કહે છે–सत्द्रव्य लक्षणं. તારો સ્વભાવ
જાણવાનો છે. જેમ સત્ છે તેમ તું જાણ. સત્ને આડુંઅવળું કરવાની બુદ્ધિ કરીશ તો તારા જ્ઞાનમાં મિથ્યાત્વ થશે.
વસ્તુઓ સત્ છે ને હું તેનો જાણનાર છું–એવી શ્રદ્ધા થયા પછી અસ્થિરતાનો વિકલ્પ ઊઠે, પણ તેમાં મિથ્યાત્વનું
જોર ન આવે. એટલે આવી જ્ઞાન અને જ્ઞેયની શ્રદ્ધાના જોરે તે અસ્થિરતાનો વિકલ્પ પણ તૂટીને વીતરાગતા ને
કેવળજ્ઞાન થયે જ છૂટકો!–એવી આ અલૌકિક વાત છે.
કારતક વદ ૮ શનિવારના રોજ સવારે શ્રી સમયસારજીની
સ્વાધ્યાય હોવાથી પ્રવચનસારનું વ્યાખ્યાન બંધ હતું.
કારતક વદ ૯ રવિાર [ગાથા ૯]
આ વિષય બહુ સૂક્ષ્મ પરમ સત્ય અને ગંભીર છે.
સર્વજ્ઞદેવે કેવળજ્ઞાનમાં વસ્તુનો સ્વભાવ જેવો છે તેવો પૂર્ણ જાણ્યો, ને તેવો જ વાણીમાં આવી ગયો.
જેવો વસ્તુનો સ્વભાવ છે તેવો જાણીને માને તો જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા સમ્યક્ થાય, વસ્તુના સ્વભાવને જેવો હોય
તેવો ન જાણે ને બીજી રીતે માને તો સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યક્શ્રદ્ધા થાય નહિ, અને તેના વગર વ્રત–તપાદિ સાચાં
હોય નહીં. વસ્તુના સ્વભાવની સ્થિતિ શું છે અને તેના નિયમો કેવા સત્ય છે, તેનું આ વર્ણન છે. આ સમજવા
માટે જ્ઞાનમાં એકાગ્ર થવાની જરૂર છે.
જુઓ, અત્યાર સુધી શું કહેવાયું છે? દરેક ચેતન ને જડ પદાર્થો સ્વયં સત્ છે, તેમાં એકેક સમયમાં
પરિણામ થાય છે, તે પરિણામ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળાં છે. મૂળ વસ્તુ ત્રિકાળ છે, તે વસ્તુ અસંયોગી–સ્વયંસિદ્ધ
છે, તે કોઈથી બનેલ નથી ને તેનો ક્યારેય નાશ નથી; જ્યારે જુઓ ત્યારે તે સત્પણે વર્તમાન વર્તી રહી છે.
એકેક સમયના પરિણામમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ થાય છે તેમાં વસ્તુ વર્તી રહી છે. દરેક દ્રવ્યમાં, ત્રણ કાળના
જેટલા સમયો છે તેટલા પરિણામો છે. જેમ સોનાનાં સો વર્ષો લઈએ, તો તે સો વર્ષમાં થયેલી કડું, કુંડળ, હાર
વગેરે બધી અવસ્થાનો એક પિંડ તે સોનું છે, તેમ દરેક દ્રવ્ય ત્રણકાળના બધા પરિણામોનો પિંડ છે. તે પરિણામો
ક્રમેક્રમે–એક પછી એક થાય છે. ત્રણ કાળના સમસ્ત પરિણામોનો પ્રવાહ તે દ્રવ્યનો પ્રવાહક્રમ છે, ને તે
પ્રવાહક્રમનો એક સમયનો અંશ તે પરિણામ છે. ત્રણ કાળના જેટલા સમયો છે તેટલા જ દરેક દ્રવ્યના પરિણામો
છે. તે એકેક પરિણામમાં ઉત્પાદ, વ્યય ને ધુ્રવ એવા ત્રણ પ્રકાર સિદ્ધ કર્યા છે. પોતપોતાના નિશ્ચિત અવસરમાં
દરેક પરિણામ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળાં છે. કોઈથી કોઈના પરિણામનો ઉત્પાદ થાય કે કોઈ પરિણામો આઘાપાછા
થાય એ વાત તો અહીંથી ક્યાંય ઊડી