: પોષ: ૨૪૭૭ : ૪૩:
• વીતરાગી વિજ્ઞાનમાં જણાતો––
વિશ્વના જ્ઞેય પદાર્થોનો સ્વભાવ *
[શ્રી પ્રવચનસાર ગાથા ૯૯ ઉપરનાં પૂ. ગુરુદેવશ્રીના પ્રવચનોનો સાર]
કારતક વદ ૪ મંગળવાર
દ્રવ્યો સ્વભાવ વિષે અવસ્થિત, તેથી ‘સત્’ સૌ દ્રવ્ય છે; ઉત્પાદ–ધ્રૌવ્ય–વિનાશયુત પરિણામ દ્રવ્યસ્વભાવ છે. ૯૯.
આ ગાથા અલૌકિક છે. આ ગાથામાં આચાર્યદેવે વસ્તુના સ્વભાવનું રહસ્ય મૂકી દીધું છે. ઉત્પાદ–
વ્યયધ્રુવયુક્ત પરિણામ તે વસ્તુનો સ્વભાવ છે ને તે સ્વભાવમાં દ્રવ્ય નિત્ય અવસ્થિત છે, તેથી દ્રવ્ય સત્ છે.
અહીં દ્રવ્યના સમય સમયના પરિણામમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ સમજાવવા માટે આચાર્યદેવ ક્ષેત્રનો દાખલો
આપે છે. દ્રવ્યનું (આત્માનું) અસંખ્યપ્રદેશી ક્ષેત્ર એક સાથે પહોળું–પથરાયેલું છે તેથી તે ઝટ લક્ષમાં આવે, માટે
તે ક્ષેત્રનો દાખલો આપીને પરિણામનાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ સમજાવે છે.
જેમ દ્રવ્યને આખા વિસ્તારક્ષેત્ર તરીકે લક્ષમાં લ્યો તો તેનું વાસ્તુ (ક્ષેત્ર) એક છે, તેમ આખા દ્રવ્યના
ત્રણે કાળના સમય સમયના પરિણામોને એક સાથે લક્ષમાં લ્યો તો તેની વૃત્તિ એક છે; છતાં, જેમ ક્ષેત્રમાં
પ્રદેશક્રમ છે તેમ દ્રવ્યના પરિણમનમાં પ્રવાહક્રમ છે. દ્રવ્યના વિસ્તારક્રમનો અંશ તે પ્રદેશ છે તેમ દ્રવ્યના
પ્રવાહક્રમનો અંશ તે પરિણામ છે.
જુઓ, આ જ્ઞેય અધિકાર છે. બધાંય જ્ઞેયો સત્ છે, ને તેને જાણનારું જ્ઞાન છે. બધાંય જ્ઞેયો જેમ છે તેમ
એક સાથે જ્ઞાનમાં જણાય છે. અહીં આત્મા જ્ઞાનનો સાગર છે અને સામે સ્વ–પર સમસ્ત જ્ઞેયોનો સાગર પડ્યો
છે. બસ, આમાં એકલી વીતરાગતા જ આવી, જ્ઞેયમાં ‘આ આમ કેમ’ એવો રાગ–દ્વેષ કે ફેરફાર કરવાનું ન રહ્યું.
અહો! આચાર્યદેવે ગાથાએ ગાથાએ વીતરાગી સુખડીના થર નાંખ્યા છે, એકેક ગાથામાંથી વીતરાગતાનાં
ચોસલાં નીકળે છે.
સમયસારના સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાનઅધિકારમાં દ્રવ્ય પોતાના ક્રમબદ્ધ પરિણામથી ઊપજે છે–એ વાત કરીને ત્યાં
સમ્યગ્દર્શનનો આખો વિષય બતાવ્યો છે– દ્રવ્યદ્રષ્ટિ કરાવી છે. અને અહીં જ્ઞાનપ્રધાન કથન છે તેથી, બધાં દ્રવ્યો
પરિણમન સ્વભાવમાં રહેલાં છે–એમ કહીને પૂર્ણ જ્ઞાન અને પૂર્ણ જ્ઞેય બતાવ્યાં છે; એવા સર્વ જ્ઞેયોના સ્વભાવની
અને તેને જાણનારા જ્ઞાનસ્વભાવની શ્રદ્ધા કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
કારતક વદ પ બુધવાર
દરેક આત્મા, દરેક પરમાણુ અને ધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્યો છૂટા છૂટા સ્વયંસિદ્ધ પદાર્થ છે. સામાન્યપણે
જોતાં તે દરેક દ્રવ્યનું ક્ષેત્ર અખંડ એક છે, છતાં તે ક્ષેત્રના વિસ્તારનો જે સૂક્ષ્મ અંશ તે પ્રદેશ છે. છ દ્રવ્યોમાંથી
પરમાણુ અને કાળનું તો ક્ષેત્ર એકપ્રદેશ જ છે. આત્માનું અસંખ્યપ્રદેશી ક્ષેત્ર છે. તે ક્ષેત્ર સમગ્રપણા વડે એક હોવા
છતાં તેનો છેલ્લો અંશ તે પ્રદેશ છે. એ પ્રમાણે અહીં ક્ષેત્રનું તો દ્રષ્ટાંત છે, ને સિદ્ધાંત તરીકે વસ્તુના ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવ પરિણામ સમજાવવા છે. જેમ અસંખ્યપ્રદેશી વિસ્તાર એક સાથે લેતાં દ્રવ્યનું ક્ષેત્ર એક છે તેમ એકેક
દ્રવ્યની અનાદિ–અનંત પરિણમનધારા સમગ્રપણા વડે એક છે. ને તે આખા પ્રવાહનો નાનામાં નાનો એક અંશ
તે પરિણામ છે. એકેક પરિણામને જુદો પાડ્યા વગર સમગ્રપણે દ્રવ્યના અનાદિઅનંત પ્રવાહને જોતાં તે એક છે;
અનાદિ નિગોદથી માંડીને અનંત સિદ્ધદશા સુધી દ્રવ્યનો પરિણમનપ્રવાહ એક જ છે. જેમ આખું ક્ષત્ર પથરાયેલું
એક સાથે પડ્યું છે, તેમાં પ્રદેશભેદથી ન જુઓ તો દ્રવ્યનું ક્ષેત્ર એક જ છે. તેમ ત્રિકાળી દ્રવ્યના પ્રવાહમાં
પરિણામનો ભેદ ન પાડો તો આખો ય પ્રવાહ એક જ છે, અને તે ત્રિકાળીક પ્રવાહક્રમનો એકેક અંશ તે
પરિણામો છે.
અહીં પ્રદેશોનો વિસ્તારક્રમ તે ક્ષેત્ર અપેક્ષાએ છે ને પરિણામોનો પ્રવાહક્રમ તે પરિણમન અપેક્ષાએ છે.