દરેક વસ્તુની સાચી ક્રિયાને જ્ઞાની સ્થાપે છે અને અજ્ઞાની તે ક્રિયાને ઉથાપે છે. તે આ પ્રમાણે:–
(૧) જડની ક્રિયા: શરીરાદિ જડની ક્રિયા એની મેળે સ્વતંત્રપણે થાય છે, આત્મા તેને કરતો નથી–આમ
આત્મા તેને કરે છે,–એટલે અજ્ઞાનીઓ જડની સ્વતંત્ર ક્રિયાને ઉથાપે છે.
ધર્મની ક્રિયા તરીકે માને છે, એટલે તેઓ વિકારની ક્રિયાને ઉથાપે છે.
આત્માના ધર્મની સ્વતંત્ર ક્રિયાને ઉથાપે છે.
માન્યું તેણે સાચી ક્રિયાને સ્થાપી નથી પણ ઉથાપી છે. અને એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યમાં કાંઈ પણ ક્રિયા કરે નહિ–
એમ માનવું તે જ દરેક દ્રવ્યની સ્વતંત્ર ક્રિયાનું સ્થાપન છે.
જીવ પોતાની જ ભૂલથી અનાદિથી રખડી રહ્યો છે. અજ્ઞાન તે સૌથી મોટો દોષ છે, અજ્ઞાન તે બચાવ
નહિ. કેમકે અજ્ઞાન તે બચાવ નથી. તેમ આત્મસ્વભાવની સમજણ કરે નહિ અને પુણ્યને ધર્મ માને તો તે
અજ્ઞાન છે–અપરાધ છે ને તેનાથી જીવ સંસારરૂપી જેલમાં રખડે છે. જીવને સત્ સંભળાવનાર ન મળ્યા માટે તે
રખડ્યો–એમ નથી, પણ પોતે આત્મામાં સત્ સમજવાની પાત્રતા પ્રગટ ન કરી, તથા કોઈ વાર સત્ સાંભળવા
મળ્યું ત્યારે તેની રુચિ કરી નહિ ને અજ્ઞાનભાવનું સેવન ચાલુ રાખ્યું તેથી જ રખડ્યો છે. તીર્થયાત્રા કરવાનો
ભાવ કે જિનમંદિર બંધાવવાનો રાગભાવ તે ધર્મ નથી પણ પુણ્ય છે. પુણ્ય અને પાપ બંને ભાવ અધર્મ છે–એવી
જેની માન્યતા નથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે–જૈન નથી.
‘જે આ, પરદ્રવ્યના સંયોગના કારણ તરીકે કહેવામાં આવેલો અશુદ્ધ ઉપયોગ, તે ખરેખર મંદ–તીવ્ર
થવાથી શુભ અથવા અશુભ એવો જે અશુદ્ધ ઉપયોગ તેનાથી મુક્ત થઈને, કેવળ સ્વદ્રવ્ય અનુસાર પરિણતિને
ગ્રહવાથી જેને શુદ્ધોપયોગ સિદ્ધ થયો છે એવો થકો, ઉપયોગાત્માવડે આત્મામાં જ સદા નિશ્ચળપણે ઉપયુક્ત રહું છું.
આ મારો પરદ્રવ્યના સંયોગના કારણના વિનાશનો અભ્યાસ છે.’
અને સંસારનું કારણ છે. શુદ્ધ ઉપયોગ તે ધર્મ છે ને મુક્તિનું કારણ છે. પુણ્ય અને પાપ એ બંને અશુદ્ધ ભાવો
પરદ્રવ્યના આધીનપણાથી થાય છે, તેથી તે ધર્મ નથી. આત્માના આધીનપણે શુભ–અશુભ ભાવની ઉત્પત્તિ
થાય નહિ. આત્માનો જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા સ્વભાવ છે તે સ્વભાવને આધીન રહે તો શુભ–અશુભની ઉત્પત્તિ થતી
નથી પણ શુદ્ધતા પ્રગટે છે. પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવનું ભાન હોવા છતાં નીચલી દશામાં ધર્મીને પણ પૂજા–
ભક્તિ–વ્રત વગેરે શુભભાવ થયા વગર રહે નહિ, પણ તે જાણે છે કે આ શુભભાવ મારા સ્વદ્રવ્યને અનુસાર
શુભભાવને પોતાથી ભિન્ન પરજ્ઞેય તરીકે જાણે છે, ને આત્માની સન્મુખતાની ભાવના કરે છે. શુભભાવ
થાય તેમાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે