અશુભભાવ થાય તે પરની સન્મુખતાથી થાય છે, આત્માની સન્મુખતાથી શુભાશુભભાવની ઉત્પત્તિ થતી નથી
પણ શુદ્ધ ભાવની જ ઉત્પત્તિ થાય છે. પોતાના સ્વરૂપમાં લીન ન રહી શકે ત્યારે ધર્મીને પણ પરદ્રવ્યને અનુસાર
શુભ–અશુભ પરિણામ થાય છે, અને અશુભથી બચવા પૂજા–ભક્તિ–સ્વાધ્યાય વગેરે શુભભાવ થાય છે. જો
શુભભાવ ન થાય તો અશુભભાવ થાય કેમકે પરદ્રવ્યના લક્ષે કાં શુભ હોય ને કાં અશુભ હોય. ધર્મીને નીચલી
દશામાં અશુભથી બચવા પુરતો શુભભાવ થાય છે પણ તે પરના અવલંબને થાય છે, તેમાં ધર્મ નથી. આત્માના
સ્વભાવના અવલંબને જો શુભાશુભભાવો થતા હોય તો તે ભાવો આત્માનો સ્વભાવ જ થઈ જાય, અને તે કદી
ટળી શકે નહિ. આત્માના સ્વભાવમાં પુણ્ય–પાપ નથી તેથી આત્મસ્વભાવને અનુસરતાં પુણ્ય–પાપની ઉત્પત્તિ
થતી નથી.
અને પરદ્રવ્ય અનુસાર પરિણતિ કરે તો તે બંધનું જ કારણ છે. અજ્ઞાનીને સ્વદ્રવ્ય અને પરદ્રવ્યની ભિન્નતાનું
ભાન નથી એટલે તે તો શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ પણ પરદ્રવ્યઅનુસાર જ પરિણમે છે. ધર્મી જીવને સ્વાધીન
આત્મતત્ત્વની દ્રષ્ટિ હોવાથી શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ તો તે સ્વદ્રવ્યઅનુસાર જ પરિણમે છે, છતાં હજી સંપૂર્ણપણે
સ્વરૂપમાં ઠરાતું નથી ત્યાં અસ્થિરતાથી પરદ્રવ્યઅનુસાર પરિણતિને આધીન થઈને પરિણમે છે તેટલી
શુભાશુભભાવની ઉત્પત્તિ છે.
નથી પણ તે પરદ્રવ્યને અનુસાર પરિણમવું તે એક જ અશુદ્ધતાનું કારણ છે.
એક વાર તો તેમાં જોડાઈને વિકાર કરવો જ પડે’–આમ કોઈ અજ્ઞાની માને છે તે વાત તદ્ન જૂઠી છે; કેમ કે તે
વખતે પણ જો આત્મા સ્વદ્રવ્યને આધીનપણે પરિણમે તો તેને અશુદ્ધતા થતી નથી ને કર્મનો ઉદય પણ ટળી
વળી કોઈ અજ્ઞાની એમ માને છે કે પહેલા સમયે જે રાગ–દ્વેષ થયા તેને બીજા સમયે ટાળવા. જુઓ,
ટાળવા છે? પહેલા સમયના રાગ–દ્વેષનો બીજા સમયે તો અભાવ થઈ જ જાય છે, તેને ટાળવા પડતા નથી.
રાગ–દ્વેષ ટાળવા ઉપર જેની દ્રષ્ટિ છે તે પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. ખરેખર રાગ–દ્વેષને ટાળવા પડતા નથી પણ બીજા
સમયે પોતે સ્વભાવને આધીન પરિણમે તો રાગદ્વેષની ઉત્પત્તિ જ થતી નથી, એટલે રાગ–દ્વેષને ટાળ્યા એમ
ઉપચારથી કહેવાય છે. સ્વભાવદ્રષ્ટિ કરીને તેના આશ્રયે પરિણમતાં શુદ્ધતાનો ઉત્પાદ થાય છે ને અશુદ્ધતાનો
જીવે જે માન્યું છે તે સાચું નથી.