અવસ્થામાં આ શરીર અને વિકાર તે હું એવી મિથ્યા માન્યતા પૂર્વક રાગ–દ્વેષના ભાવ તે સંસાર છે, સંયોગમાં
સંસાર નથી. આત્માના પવિત્ર સ્વરૂપમાંથી ખસી જવું ને વિકારમાં રહેવું તે ભાવને સંસાર કહે છે. અને
આત્મામાં વિકારરહિત પૂર્ણ શુદ્ધદશા પ્રગટી હોય તે આત્મા પોતે મોક્ષતત્ત્વ છે. આત્માના સ્વભાવને જાણીને
તેમાં જે લીન થયા છે એવા શુદ્ધોપયોગી મુનિને મોક્ષતત્ત્વ કહ્યા છે. સંસારતત્ત્વ અને મોક્ષતત્ત્વ આત્માની બહાર
નથી, પણ મિથ્યાત્વભાવવાળો આત્મા તે સંસારતત્ત્વ છે, ને પવિત્ર નિર્દોષભાવવાળો આત્મા તે મોક્ષતત્ત્વ છે. તે
મોક્ષતત્ત્વનું સાધન ક્યાંય બહારમાં નથી, પણ આત્મામાં જ છે. તે મોક્ષતત્ત્વનું વર્ણન કરે છે–
આસક્ત નહિ વિષયો વિષે જે, ‘શુદ્ધ’ ભાખ્યા તેમને. ૨૭૩
કેવા છે તેનું વર્ણન કરે છે. પ્રથમ તો, ‘અનેકાંત વડે જણાતું જે સકળ જ્ઞાતૃતત્ત્વનું અને જ્ઞેયતત્ત્વનું સ્વરૂપ તેના
પાંડિત્યમાં પ્રવીણ છે.’
શરીરને ભિન્ન ન માનતાં બે પદાર્થોને એક માન્યા, તેથી તે એકાંત છે. શરીરની કે પરની ક્રિયા આત્મા કરે એમ
માન્યું તો તેનો અર્થ એ થયો કે તે પરપદાર્થ પરપણે છે ને મારાપણે પણ છે, તથા આત્મા પોતાપણે છે ને
પરપણે પણ છે,–આવી માન્યતા તે મિથ્યાત્વ છે; એવી મિથ્યા માન્યતાવાળા જીવને મોક્ષનું સાધન પ્રગટે નહિ.
પરપણે થયા વિના પરનું આત્મા કાંઈ કરી શકે નહિ. આત્માપણે જે ચીજ નથી એટલે જે ચીજમાં આત્માનો
અભાવ છે તે ચીજમાં આત્માને લઈને બદલવું થાય નહીં. આ પ્રમાણે અનેકાંતજ્ઞાનવડે આત્મતત્ત્વને તેમ જ
બધા જ્ઞેય પદાર્થોને મુનિઓએ યથાર્થ જાણ્યા છે. તેને જાણ્યા વિના મોક્ષનું સાધન એવો શુદ્ધોપયોગ પ્રગટે નહિ.
અનેકાંતથી જ્યારે સમસ્ત સ્વપર પદાર્થોના સ્વરૂપનો યથાર્થ નિર્ણય કરે ત્યારે તો સંસારથી છૂટવાનો પહેલો
ઉપાય પ્રગટે.
ભિન્નતા તથા સ્વતંત્રતાનો અનેકાંતજ્ઞાન વડે નિર્ણય કરે તે જ ખરું પાંડિત્ય છે. ઘણા શાસ્ત્રો ભણવા તે પાંડિત્ય
છે એમ અહીં નથી કહ્યું, પણ સ્વ–પરનો વિવેક પ્રગટ કરવો તે જ સાચું પાંડિત્ય છે; એ વિવેક પ્રગટ કર્યા વિનાનું
બધું શાસ્ત્રભણતર મિથ્યા છે.
અનાદિથી કરી છે, તે મિથ્યામાન્યતા વગર અનાદિથી અજ્ઞાનીએ ચલાવ્યું નથી. હું પરથી જુદો છું, મારું તત્ત્વ
પરના આશ્રય વિના જ ટકી રહ્યું છે–એમ સમજીને સમ્યકત્વ પ્રગટ થતાં