: ૭૨ : આત્મધર્મ : ૮૮
જીવ મિથ્યાત્વ વિના નભાવે છે, સમ્યકત્વ પ્રગટ્યું એટલે મિથ્યાત્વભાવનો અભાવ થઈ ગયો. છતાં હજી
અસ્થિરતાને લીધે રાગ–દ્વેષના ભાવ થાય. મિથ્યાત્વ વગર ચલાવે છે પણ આસક્તિભાવ છે તે વગર
ચલાવતો નથી. જો તે આસક્તિના રાગ–દ્વેષભાવ વગર પણ ચલાવે તો ચારિત્રદશા પ્રગટ થાય. આત્માનું
ભાન હોવા છતાં જ્યાં સુધી રાગ–દ્વેષના વિકલ્પ હોય ત્યાં સુધી શુદ્ધ ઉપયોગ થાય નહિ. જે શુદ્ધ
આત્મસ્વરૂપનું ભાન થયું છે તેના અનુભવમાં ઠરતાં આસક્તિના રાગદ્વેષભાવ પણ છૂટીને શુદ્ધોપયોગ
પ્રગટે છે, તેનું નામ ચારિત્રદશા છે. આવી દશાવાળા મુનિને મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ કહેવામાં આવે છે.
શુદ્ધોપયોગ તે મોક્ષનું સાધન છે, તે શુદ્ધો પયોગ જેને પ્રગટ્યો છે એવા શુદ્ધોપયોગી મુનિને જ અહીં
અભેદપણે મોક્ષતત્ત્વનું સાધન કહ્યું છે.
આત્માનું યથાર્થ ભાન પ્રગટ કર્યા પછી તેના વિશેષ અનુભવમાં લીન થઈને શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ
કરનારા તે મોક્ષમાર્ગી મુનિઓની દશાનું વિશેષ વર્ણન કરે છે. “અંતરંગમાં ચકચકાટ કરતા ચૈતન્યથી
ભાસ્વર (તેજસ્વી) આત્મતત્ત્વના સ્વરૂપને સમસ્ત બહિરંગ તથા અતરંગ સંગતિના પરિત્યાગ વડે
વિવિક્ત (ભિન્ન) કર્યું છે, અને (તેથી) અંતઃતત્ત્વની વૃત્તિ (–આત્માની પરિણતિ) સ્વરૂપગુપ્ત અને
સુષુપ્તસમાન (પ્રશાંત) રહેવાને લીધે તેઓ વિષયોમાં જરાપણ આસક્તિ પામતા નથી.–આવી દશાવાળા
સફળ મહિમાવંત શુદ્ધોપયોગી મુનિભગવંતો ઉગ્ર પુરુષાર્થવડે મોક્ષને સાધી રહ્યા છે તેથી તેઓ જ
મોક્ષતત્ત્વનું સાધન છે એમ જાણવું. બાહ્યમાં વસ્ત્રાદિનો સંગ નથી ને અંતરમાં રાગ–દ્વેષની વૃત્તિનો સંગ
નથી, શુદ્ધાત્માના અનુભવમાં ચૈતન્યગોળો છૂટો અનુભવાય છે, અને પરિણતિ સ્વરૂપમાં ટકી ગઈ છે,
એટલે વિષયોમાં જરાપણ આસકિત રહી નથી, આવી મુનિદશા તે મોક્ષનું સાધન છે. આમાં સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર ત્રણે ભેગાં આવી જાય છે.
૨૭૨ મી ગાથામાં શ્રમણને ‘સ્વરૂપ મંથર’ કહ્યા હતા એટલે કે સ્વરૂપમાં એવા જામી ગયા છે કે
બહાર નીકળવાના આળસુ છે. અહીં ૨૭૩મી ગાથામાં કહે છે કે શુદ્ધોપયોગી મુનિના આત્માની પરિણતિ
‘સ્વરૂપગુપ્ત અને સુષુપ્ત સમાન’ છે. તેમની પરિણતિ આત્મામાં એવી લીન થઈ છે કે જાણે ઊંઘી ગઈ
હોય! જેમ ઊંઘમાં પડેલા માણસને બહારનું કાંઈ ભાન રહેતું નથી, તેમ મુનિની પરિણતિ આત્મસ્વરૂપમાં
એવી ઊંઘી ગઈ છે–એવી લીન થઈ છે કે બહારમાં ક્યાંય લક્ષનો વિકલ્પ પણ ઊઠતો નથી. જુઓ, આનું
નામ મોક્ષનું સાધન છે. આ દશાના ભાન વિના લોકો બાહ્યક્રિયાકાંડમાં ને વ્રત–તપના શુભરાગમાં
મોક્ષમાર્ગ માની રહ્યા છે, તે યથાર્થ નથી.
આત્માનો સર્વને જાણવાનો સ્વભાવ છે એટલે તે જ્ઞાતૃતત્ત્વ છે, અને સમસ્ત ચીજો તે જ્ઞેય છે. પુણ્ય–પાપ
પણ આત્મસ્વભાવથી ભિન્ન, જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે. પુણ્ય–પાપ બંને અશુદ્ધ છે, તે મારું સ્વરૂપ નથી–એમ તેનું પણ
જ્ઞાન કરીને, હું તો શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વભાવ છું–એમ પહેલાંં શ્રદ્ધા કર્યા વગર મોક્ષનું સાધન પ્રગટે નહિ. શરીરાદિ ચીજો
મારાથી પર છે ને મારી અવસ્થામાં થતા પુણ્યપાપ તે બંને અશુદ્ધ ભાવો છે, મારો મૂળ સ્વભાવ શુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ
છે–આમ સમ્યક્શ્રદ્ધા અને સાચું જ્ઞાન કરતાં અંશે શુદ્ધતા થઈ, પણ હજી પુણ્ય–પાપના વિકલ્પો ટાળીને સ્વરૂપમાં
છે.
અજ્ઞાનીઓ શુભ ઉપયોગને મોક્ષનું કારણ માને છે. પરંતુ શુભ ઉપયોગ તો પુણ્યબંધનું કારણ છે, મોક્ષનું
કારણ તે નથી. મોક્ષનું કારણ તો શુદ્ધોપયોગ જ છે.
રાગ–દ્વેષરહિત જ્ઞાયક આત્મતત્ત્વનો નિર્ણય કરીને તેના અનુભવમાં જે ઠર્યા છે તે મોક્ષને સાધનારા છે,
તેથી તે જ મોક્ષતત્ત્વનું સાધનતત્ત્વ છે. ગૃહસ્થપણામાં રહેલા આત્માને આત્મભાન પ્રગટ કરીને
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનરૂપ ધર્મ હોય, પરંતુ તેને ચારિત્રદશા હોય નહિ. અને શુદ્ધોપયોગરૂપ ચારિત્રદશા પ્રગટ્યા વગર
મોક્ષનું સાધન પૂરું થયું કહેવાય નહીં. શ્રી ભરત ચક્રવર્તી અબજો વર્ષો સુધી રાજપાટમાં રહ્યા, તે વખતે તેમને
અંતરમાં આત્માનું ભાન હતું. ક્ષાયક સમ્યકત્વ હતું, પરંતુ ચારિત્રદશા ન હતી. અસ્થિરતાના રાગ–દ્વેષ હતા તેથી
ચારિત્રદશા ન હતી. પછી એકવાર અરીસામાં જોતાં મોઢા ઉપર કરચલી દેખીને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો અને
રાજપાટનો રાગ છોડીને દીક્ષા લઈને મુનિ થયા, ત્યારે આત્માના અનુભવમાં એકાગ્ર થતાં શુદ્ધોપયોગરૂપ
ચારિત્ર પ્રગટ્યું. આવી શુદ્ધોપયોગી દશા તે સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ