: ચૈત્ર : ૨૪૭૭ : ૧૩૫ :
ઉત્પાદ વ્યય
ધુ્રવ સ્વભાવ
કારતક વદ ૧૩ ગુરુવાર પ્રવચનસાર ગા. ૧૦૦ ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું પ્રવચન
૯૯ મી ગાથામાં વસ્તુના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વભાવને અલૌકિક રીતે સિદ્ધ કર્યો. હવે, તે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ
એક બીજા વગર હોતા નથી, પણ એક સાથે જ ત્રણે હોય છે–એ વાતને ૧૦૦ મી ગાથામાં દ્રઢ કરે છે–
ઉત્પાદ ભંગ વિના નહિ, સંહાર સર્ગ વિના નહિ;
ઉત્પાદ તેમજ ભંગ, ધ્રોવ્ય–પદાર્થ વિણ વર્તે નહિ. ૧૦૦
ઉત્પાદ ભંગ વિનાનો હોતો નથી;
ભંગ ઉત્પાદ વિનાનો હોતો નથી; અને ઉત્પાદ તેમ જ ભંગ એ બંને, ધુ્રવ પદાર્થ વિના હોતા નથી.
વસ્તુના સમય સમયના પરિણામમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવની આ વાત છે. આત્મામાં સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ
મિથ્યાત્વના વ્યય વગર હોતો નથી, મિથ્યાત્વનો નાશ સમ્યક્ત્વના ઉત્પાદ વગર હોતો નથી; અને સમ્યક્ત્વનો
ઉત્પાદ તથા મિથ્યાત્વનો વ્યય–એ બંને, આત્માની ધુ્રવતા વગર હોતા નથી. આત્મવસ્તુમાં સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ,
મિથ્યાત્વનો વ્યય અને સળંગ પ્રવાહ અપેક્ષાએ આત્માની ધુ્રવતા છે, એ પ્રમાણે દરેક વસ્તુમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ
ત્રણે સાથે જ હોય છે.
આત્મામાં સાચી સમજણનો ઉત્પાદ થાય ને ભ્રમણાનો વ્યય ન થાય–એમ ન બને. સ્વભાવની સાચી
સમજણ અત્યારે થાય ને ભ્રમણા પછી ટળે–એમ બનતું નથી. સ્વભાવની રુચિ થાય ને પરની રુચિ ન ટળે એમ
બને નહિ. મિથ્યાત્વના વ્યય વગર સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ હોતો નથી. સંસાર દશાના નાશ વગર સિદ્ધ દશાનો
ઉત્પાદ હોતો નથી. સિદ્ધદશાનો ઉત્પાદ તે સંસારદશાના વ્યયસ્વરૂપ છે. સ્વભાવની રુચિનો ઉત્પાદ થતાં પુણ્ય–
પાપની રુચિનો વ્યય થાય છે એટલે જે સમ્યક્ રુચિનો ઉત્પાદ છે તે જ મિથ્યા રુચિનો વ્યય છે. અને બધાય
પરિણામ વખતે દ્રવ્ય અપેક્ષાએ ધુ્રવતા છે. આ પ્રમાણે વસ્તુમાં દરેક સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ એક સાથે જ હોય
છે, ઉત્પાદ, વ્યય ને ધુ્રવ એક બીજા વગર હોતાં નથી.
દ્રવ્યના જે પરિણામમાં સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ છે તે જ પરિણામમાં મિથ્યાત્વનો વ્યય છે. સમ્યક્ શ્રદ્ધાપણે
દ્રવ્યનો જે ઉત્પાદ છે તે જ મિથ્યાત્વપણે વિનાશ છે; એ રીતે જે ઉત્પાદ છે તે જ વ્યય છે. જે વખતે જે પરિણામ
ઉત્પાદ રૂપ છે તે વખતે તો તે ઉત્પાદરૂપ જ છે, તે પોતે કાંઈ વ્યયરૂપ નથી, પણ પૂર્વ પરિણામ અપેક્ષાએ તે
વ્યયરૂપ છે. એકને એક અપેક્ષાએ એક પરિણામમાં ઉત્પાદ–વ્યય ન કહેવાય. વર્તમાન પરિણામ અપેક્ષાએ
દ્રવ્યનો જે ઉત્પાદ છે તે જ પૂર્વ પરિણામ અપેક્ષાએ દ્રવ્યનો વ્યય છે, અને દ્રવ્યપણાની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય ધુ્રવ છે,–એ
રીતે, દ્રવ્યના ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ ત્રણે ભિન્ન ભિન્ન નથી પણ અવિનાભાવી છે.
અહીં ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ ત્રણેનું અવિનાભાવીપણું કહીને દ્રવ્ય અપેક્ષાએ એકતા બતાવે છે, ને ૧૦૨ મી
ગાથામાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવને સમયભેદ નથી એમ કહીને કાળ અપેક્ષાએ તેમની એકતા બતાવશે. અહીં કહે છે કે
જે ઉત્પાદ છે તે જ વ્યય છે, ને જે ઉત્પાદ–વ્યય છે તે જ સ્થિતિ છે. ગાથા ૧૦૨માં કહેશે કે જે ક્ષણે ઉત્તર
પર્યાયનો ઉત્પાદ છે તે જ ક્ષણે પૂર્વ પર્યાયનો વ્યય છે, ને તે જ ક્ષણે દ્રવ્યપણાની ધુ્રવતા છે.
પરિણામ પરિણામીનાં છે; પરિણામીને જોયા વિના પરિણામને જોવાય નહિ; પરિણામના ઉત્પાદ–વ્યય–
ધુ્રવને જોનારની દ્રષ્ટિ પરિણામી દ્રવ્ય ઉપર જાય છે. અને દ્રવ્ય–દ્રષ્ટિમાં વીતરાગી તાત્પર્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે.
દરેક પદાર્થ સત્ છે, તે પદાર્થ પોતે પોતાના ઉત્પાદ વ્યય–ધુ્રવને કરે છે, બીજો કોઈ પદાર્થ તેના ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવને કરતો નથી. કુંભાર ઘડાની ઉત્પત્તિ કરે એ તો વાત જ નથી કેમ કે ઘડો તે માટીનો ઉત્પાદ છે, તેમાં
માટી વર્તે છે, કાંઈ કુંભાર તેમાં નથી વર્તતો, કુંભારના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ કુંભારમાં છે, ને ઘડો વગેરેના ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવ માટીમાં છે. ઘડાની રચનાપણે કોણ ઊપજ્યું?–માટી કે કુંભાર? ઘડાની રચનાપણે માટી જ ઊપજી છે,
કુંભાર કાંઈ ઘડાની રચનાપણે નથી ઊપજ્યો. ‘કુંભાર ન હોય તો ઘડો ન થાય’ એમ અહીં કુંભાર અને ઘડાનું
અવિનાભાવીપણું નથી લીધું, કેમ કે તે તો બંને સ્વતંત્ર સત્ છે. અહીં તો, માટીમાં ઘડાની ઉત્પત્તિ પિંડના વ્યય
વગર હોય નહિ એમ કહીને સત્માં ઉત્પાદ–વ્યય ધુ્રવનું અવિનાભાવીપણું બતાવે છે. એ પ્રમાણે જગતના બધા
સત્ પદાર્થોમાં પોતાના ઉત્પાદ,