: ૧૩૬ : આત્મધર્મ : ૯૦
વ્યય ને ધુ્રવ એક બીજા વગર હોતાં નથી. પરંતુ પરની સાથે તો તેને કાંઈ સંબંધ નથી.
આ તો સમય સમયના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવની સૂક્ષ્મ વાત છે. વસ્તુના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ સ્વભાવને
સમજતાં, પોતાને પર સામે જોવાનું રહેતું નથી; પોતે પોતાના પરિણામને જોવા જતાં જ્ઞાન અંતરમાં પરિણામી
સ્વભાવ તરફ વળે છે; ને તે પરિણામી–ધુ્રવદ્રવ્યના આશ્રયે વીતરાગી–પરિણામોનો પ્રવાહ થયા કરે છે.
દરેક દ્રવ્ય પોતે જ સત્ છે એટલે તેના સ્વભાવથી જ તે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળું છે,–આમ નક્કી કર્યું ત્યાં, એક
દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યમાં કાંઈ ન કરી શકે–એ વાત પણ આવી જ ગઈ. આત્મા બીજાનું કાંઈ કરી શકતો નથી એમ સમજતાં
જ બીજાની સામે જોવાનું રહેતું નથી પણ પોતાના દ્રવ્ય સામે જોવાનું આવે છે. પરની સામે જોઈને ‘હું પરનું કરી
શકતો નથી’–એમ યથાર્થ ન માની શકાય, પણ પરની સન્મુખતાથી ખસીને પોતાના તરફ વળે ત્યારે જ ‘પરનું હું
નથી કરી શકતો’–એમ ખરેખર માન્યું કહેવાય. ‘પરનું હું નથી કરતો ને મારા પરિણામને પર નથી કરતું, તો મારા
પરિણામને કોણ કરે છે?–ક્યાંથી પરિણામો આવે છે?’–એમ નક્કી કરતાં અંદરમાં જ્યાંથી પરિણામ આવે છે એવા
ધુ્રવ સામે જોવાનું રહ્યું. એટલે, પોતાના પરિણામ પોતાથી જ થાય છે–એમ માનનારની દ્રષ્ટિ ધુ્રવદ્રવ્ય ઉપર પડી છે.
ધુ્રવ સામે જોતાં જ સમ્યક્ પર્યાયનો ઉત્પાદ થાય છે, ને તે ઉત્પાદ મિથ્યાપર્યાયનો વ્યયસ્વરૂપ છે. જો ધુ્રવ સામે ન
જુએ તો મિથ્યાપર્યાયનો ઉત્પાદ થાય છે. વસ્તુસ્વભાવ સમજતાં ધુ્રવસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી સમ્યક્–વીતરાગી પર્યાયોનો
ઉત્પાદ થાય તે જ તાત્પર્ય છે.
* * * * *
દરેક પદાર્થ સમયે સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વરૂપ છે; જો તે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ ત્રણેને એક સાથે જ ન
માનો તો વસ્તુ જ સિદ્ધ થતી નથી. વસ્તુના પોતાના ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ એક બીજા વગર ન હોય, પણ પર
વસ્તુના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવની સાથે તેને કાંઈ સંબંધ નથી.–આમ સમજે તો પર સાથેના કર્તાપણાની માન્યતા છૂટી
જાય ને પોતાના સમય સમયના પરિણામની સ્વતંત્રતા માને; અને, સમય સમયના પરિણામ પરિણામી–
દ્રવ્યમાંથી આવે છે એટલે પરિણામી–દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ તથા મિથ્યાત્વનો વ્યય થઈ જાય
છે. તે ધર્મ છે.–એ રીતે ધર્મની આ વાત ચાલે છે.
ઉત્પાદ વ્યય વગર હોતો નથી,
વ્યય ઉત્પાદ વગર હોતો નથી,
ઉત્પાદ અને વ્યય ધુ્રવ વગર હોતા નથી,
ધુ્રવ ઉત્પાદ અને વ્યય વગર હોતું નથી.
જે ઉત્પાદ છે તે જ વ્યય છે,
જે વ્યય છે તે જ ઉત્પાદ છે,
જે ઉત્પાદ અને વ્યય છે તે જ ધુ્રવ છે.
જે ધુ્રવ છે તે જ ઉત્પાદ અને વ્યય છે.
એ પ્રમાણે વસ્તુમાં ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ ત્રણે એક સાથે જ હોય છે.–કઈ રીતે? તે બતાવવા માટે અહીં
માટીનું દ્રષ્ટાંત આપે છે.
માટીમાં જે ઘડાનો ઉત્પાદ છે તે જ પૂર્વની પિંડદશાનો વ્યય છે; જે પિંડનો વ્યય છે તે જ ઘડાનો ઉત્પાદ
છે; જે ઘડાનો ઉત્પાદ ને પિંડનો વ્યય છે તે જ માટીની ધુ્રવતા છે; અને જે માટીની ધુ્રવતા છે તે જ ઘડાનો ઉત્પાદ
અને પિંડનો વ્યય છે.–એ રીતે દરેક દ્રવ્યમાં ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ એક સાથે જ વર્તી રહ્યાં છે.
અહીં આચાર્યદેવ તે વાત વિસ્તારથી સમજાવે છે.
[૧] જે ઉત્પાદ છે તે જ વ્યય છે : માટીમાં ઘટ અવસ્થાનો જે ઉત્પાદ છે તે જ પિંડ અવસ્થાનો વ્યય છે;
કારણકે ભાવનું ભાવાંતરના અભાવ સ્વભાવે અવભાસન છે. ભાવનું એટલે કે વર્તમાન ઉત્પાદનું ભાવાંતરના
એટલે કે પૂર્વ પર્યાયના, અભાવ સ્વભાવે એટલે કે વ્યયરૂપે અવભાસન થાય છે–જણાય છે; એક ભાવની ઉત્પત્તિ
થઈ તે તેની પહેલાંના ભાવનો નાશ થઈને થાય છે. અહીં એ ધ્યાન રાખવું કે વર્તમાન પર્યાયનો ઉત્પાદ તે વર્તમાન
પર્યાયના જ વ્યયરૂપ નથી, પણ વર્તમાન પર્યાયનો ઉત્પાદ તે પૂર્વ પર્યાયના વ્યયરૂપ છે. મોક્ષભાવનો ઉત્પાદ થયો તે
સંસાર ભાવના અભાવ સ્વરૂપ છે: સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ ભાવ પ્રગટ્યો તે અજ્ઞાનભાવના અભાવ સ્વરૂપે છે; જ્ઞાન
પર્યાયનો ઉત્પાદ થાય અને તેમાં પૂર્વની અજ્ઞાન પર્યાય પણ રહે–એમ કદી બનતું નથી. દરેક પરિણામ ઉત્પાદ–વ્યય–
ધુ્રવ સ્વરૂપ છે.
આ પ્રમાણે એકેક સમયના દરેક પરિણામના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવની સ્વતંત્રતાને સમજે તો, સમય સમયના