આ ધર્મની વાત ચાલે છે. સૌથી પહેલો ધર્મ સમ્યગ્દર્શન છે. તે સમ્યગ્દર્શન કેમ થાય તેની વાત આ
તત્ત્વો પર્યાયપૂરતા છે, ત્રિકાળ સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં તે નવ પ્રકારના ભેદ નથી. તેથી સ્વભાવના અનુભવના
આનંદ વખતે તો નવતત્ત્વનું લક્ષ છૂટી જાય છે. પરંતુ પ્રથમ જે પૃથક્ પૃથક્ નવતત્ત્વોને ન સમજે તેને એક
અભેદ આત્માની શ્રદ્ધા અને અનુભવ થઈ શકે નહીં.
વિના અજ્ઞાની જીવ બાહ્ય ક્રિયાકાંડના લક્ષે રાગની મંદતાથી પુણ્ય બાંધે, ને ચાર ગતિમાં રખડે, પણ આત્માનું
કલ્યાણ શું છે તે વાત સૂઝે નહીં, ને તેને ધર્મ થાય નહીં.
અવસ્થામાં પુણ્ય–પાપના વિકાર થવાની લાયકાત જીવની પોતાની છે. દયા, પૂજા વગેરે ભાવ તે શુભરાગ છે,
પુણ્ય છે, તે વિકારરૂપે થવાની લાયકાત જીવની પોતાની અવસ્થામાં છે. અને તેના નિમિત્તરૂપ અજીવ
પરમાણુઓમાં પણ પુણ્યકર્મરૂપે થવાની લાયકાત સ્વતંત્ર છે. પુણ્યના અસંખ્ય પ્રકારો છે, તેમાં જીવ પોતાની
જેવી યોગ્યતા હોય તેવા પરિણામે પરિણમે છે. પુણ્યના અસંખ્યાત પ્રકારોમાંથી દયાના ભાવ વખતે દયાનો ભાવ
જ હોય, બીજો ભાવ તે વખતે ન હોય, બ્રદ્મચર્યના ભાવ વખતે બ્રદ્મચર્યનો જ ભાવ હોય, પણ તે વખતે દાનનો
ભાવ ન હોય,–એમ કેમ?–કારણ કે તે તે વખતે તે પરિણામની તેવી જ લાયકાત છે; તેથી તે વખતે તે જ
પ્રકારનો ભાવ હોય, બીજો ભાવ ન હોય પોતાની એક પર્યાયને કારણે પણ બીજી પર્યાયનો ભાવ થતો નથી, તો
પછી નિમિત્તથી આત્માના ભાવ થાય–એ વાત તો ક્યાં રહી? પુણ્યની જેમ હિંસા, કુટિલતા વગેરે પાપ પરિણામ
થાય તેમાં પણ તે તે ક્ષણની તે જીવની અવસ્થામાં તેવી જ લાયકાત છે. એટલે જીવ વિકારી થવા યોગ્ય છે ને
પુદ્ગલકર્મ તેમાં નિમિત્ત છે તેથી તેને વિકાર કરનાર કહેવાય છે. જીવ અને અજીવ બંને પદાર્થની અવસ્થા
પોતપોતાની સ્વતંત્ર યોગ્યતાથી જ થાય છે, કોઈ એકબીજાના કર્તા નથી; પણ પુણ્ય–પાપ વગેરે જીવની વિકારી
પર્યાય છે તેથી તેમાં નિમિત્તનું પણ જ્ઞાન કરાવે છે. એકલા જીવતત્ત્વમાં પોતાની જ અપેક્ષાથી સાત ભેદ પડે નહિ.
એક તત્ત્વમાં સાત અવસ્થાના પ્રકાર પડતાં તેમાં નિમિત્તની અપેક્ષા આવે છે. આત્માની અવસ્થામાં પુણ્ય–પાપ
થવામાં જીવની યોગ્યતા છે ને તેમાં અજીવ નિમિત્ત છે, તે નિમિત્તને પણ પુણ્ય–પાપ કહેવાય છે.