જીવનો સ્વકાળ પણ માનશે કે નહિ? સ્વકાળમાં પૂર્ણ શુદ્ધતા તો છે નહિ એટલે સંસારદશા છે. આ પ્રમાણે
જીવના સ્વકાળને માન્યા વિના જીવનું અસ્તિત્વ જ ખરેખર માની ન શકે. પરથી ભિન્ન અસ્તિત્વ જાણ્યા પછી,
પોતામાં ક્ષણિક રાગ જેટલું ત્રિકાળી સ્વભાવનું અસ્તિત્વ નથી, ત્રિકાળી સ્વભાવ તો રાગરહિત છે–એમ
ઓળખીને, તે સ્વભાવની મૈત્રી કરીને પરની મૈત્રી છોડે તેનું નામ ધર્મ છે. પરથી મને લાભ–નુકશાન થાય એવી
પર સાથે એકત્વપણાની માન્યતા તે પર સાથે મૈત્રી છે, તે સંસારનું કારણ છે, ને સ્વભાવ સાથે મૈત્રી તે મુક્તિનું
કારણ છે. જેને સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન નથી તેને અંતરમાં સ્વભાવ અને પરભાવ વચ્ચેનું ભેદજ્ઞાન ક્યાંથી હોય?
અને તેના વગર ધર્મ ક્યાંથી થાય? આત્માના આ અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ વગેરે ધર્મોને સમજે તો ભેદજ્ઞાન થયા
છે. તે વખતે જગતમાં બીજી ચીજનું અસ્તિત્વ છે પણ તેનાથી આ આત્માના સ્વકાળનું નાસ્તિત્વ છે એટલે તે
પરથી કાંઈ પણ લાભ–નુકશાન થતું નથી. હવે આત્મામાં સ્વકાળનો આધાર તો સ્વદ્રવ્ય છે, એટલે શુદ્ધ દ્રવ્ય
ઉપર દ્રષ્ટિ જાય છે. હું સ્વપણે છું ને પરપણે નથી–એમ પરથી ભેદજ્ઞાન કરીને, સ્વમાં પણ ‘હું ત્રિકાળ શુદ્ધ
દ્રવ્ય ત્રિકાળ છે ને પર્યાય ક્ષણિક છે–એમ જે ઓળખે તેની રુચિનું જોર ત્રિકાળી દ્રવ્ય તરફ વળ્યા વગર રહે જ
નહીં.
ધર્મ છે, કાંઈ જુદા જુદા ચાર ધર્મો નથી.
ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ આવી ગયા, તે બધાયપણે આત્માનું નાસ્તિત્વ છે.
સ્વક્ષેત્રથી છે ને પરક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે ‘અક્ષેત્ર’ છે; સ્વકાળથી છે ને પરકાળની અપેક્ષાએ તે ‘અકાળ’ છે;
અને સ્વ ભાવથી છે ને પરભાવની અપેક્ષાએ તે ‘અભાવ’ છે.
પોતાના દ્રવ્યમય છે ને નાસ્તિત્વનયથી જોતાં તે પોતે જ અદ્રવ્યમય છે એટલે કે પરના દ્રવ્યપણે તે નથી. એ જ
પ્રમાણે પરનું ક્ષેત્ર, પરનો કાળ ને પરનો ભાવ, તેનાથી પણ આત્માનું નાસ્તિત્વ છે. પોતાના ચતુષ્ટયથી જોતાં
આત્મા છે ને પરના ચતુષ્ટથી જોતાં આત્મા પોતે અભાવરૂપ છે. આવા બંને ધર્મો દરેક આત્મામાં એક સાથે
રહેલા છે. આ ધર્મો પરસ્પર સાપેક્ષ છે એટલે કોઈ એક ધર્મને મુખ્ય કરીને જાણતી વખતે જ તેની સાથે બીજા
અનંત ધર્મોની અપેક્ષા ભેગી જ છે.
જાણ્યા વગર વસ્તુનું સ્વરૂપ નહિ સમજાય. તીરને લોહમય કહ્યું તે પોતાની અપેક્ષાએ છે ને તેને જ અલોહમય
કહ્યું તે પરની અપેક્ષાએ છે, જગતમાં બીજા જે લોહમય તીરો છે તેની અપેક્ષાએ પહેલું તીર અલોહમય છે. એ
રીતે જુદી જુદી અપેક્ષાએ બંને ધર્મો તેનામાં સિદ્ધ થાય છે. તેમ જે આત્મા સ્વચતુષ્ટયથી છે તે જ આત્મા
પરચતુષ્ટયથી નથી, એમ બંને ધર્મો