પ્રાપ્તિ થઈ નથી. પૂર્વે આત્માની પ્રાપ્તિ ન થઈ તે કાળ તો વીતી ગયો, પણ હવે તેનું ભાન કરીને પર–માત્મદશાની
પ્રાપ્તિ કઈ રીતે થાય તેની આ વાત ચાલે છે. લોકો પણ કહે છે કે ‘જાગ્યા ત્યાંથી સવાર. ’ તેમ આત્માનું ભાન
જ્યારે પોતે કરે ત્યારે થાય છે. તેમાં પૂર્વનો કાળ નડતો નથી.
કાંઈ લાભ–નુકશાન કરે એમ બની શકે નહિ. વર્તમાન દશામાં પરમ–આનંદનો અભાવ છે અને વિકારદશા પ્રગટ
છે તે જ સંસાર છે. શરીરાદિ પરનો આત્મામામાં અભાવ છે, તેથી તેની ક્રિયાવડે આત્મામાં કાંઈ ભાવ થાય–એમ
નથી. અભાવમાંથી ભાવ કેમ થાય?
સંગથી સંસાર છે. સ્વભાવનો સંગ (–સ્વભાવનો આશ્રય) કરે તો તેમાં પરના સંગની (પરના આશ્રયની)
નાસ્તિ છે. પરનો આશ્રય છોડીને પોતાનો આશ્રય ક્યારે કરે? કે પરથી પોતાની ભિન્નતા જાણે ત્યારે. મારા સ્વ
ચતુષ્ટયથી મારી અસ્તિ છે ને પરના સ્વચતુષ્ટયથી તેની અસ્તિ છે, પરના ચતુષ્ટયમાં મારી નાસ્તિ છે ને મારા
ચતુષ્ટયમાં પરની નાસ્તિ છે.
ને પરથી નાસ્તિ છે, એટલે કે પર્યાય સ્વતંત્ર છે તેમાં કોઈ બીજાની અસર નથી.
ભોંકાયો માટે દુઃખ થયું’ પણ ખરેખર વસ્તુસ્વભાવ તેમ નથી. શરીરની અવસ્થા શરીરમાં, છરાની અવસ્થા
છરામાં અને દુઃખરૂપ આત્માની અવસ્થા આત્મામાં. છરાને લઈને શરીરની અવસ્થા થતી નથી ને શરીર છેદાયું
તેને લીધે આત્માની દુઃખ અવસ્થા થઈ નથી. દરેકની અવસ્થા પોતપોતાના સ્વકાળથી સ્વતંત્ર છે. નાસ્તિધર્મને
યથાર્થ સમજે તો તેમાં આ બધા ન્યાય ભેગા આવી જાય છે.
નાસ્તિરૂપ છે; તેમ આત્મા પોતાના ચતુષ્ટયથી અસ્તિરૂપ છે અને તે જ પરવસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી
નાસ્તિરૂપ છે. બીજા આત્માની અપેક્ષાએ બીજા આત્માઓ છે, પણ એક આત્માની અપેક્ષાએ બીજા બધા
આત્માઓ ‘અનાત્મા’ છે, તો એક આત્મા બીજા આત્માને શું કરે? નાસ્તિત્વ એટલે અભાવ; એકમાં બીજાનો
અભાવ છે. જેમાં જેનો અભાવ હોય તેમાં તે શું કરે? ‘અભાવ’ કાંઈ ન કરી શકે. જેમ સસલાના શીંગડાનો
જગતમાં અભાવ છે તો તે લાગે અને ગૂમડું થાય એમ કદી બને નહિ. તેમ પરમાં આત્માનો અભાવ છે તો
આત્મા પરમાં શું કરે? ને પરવસ્તુ આત્માને શું કરે? સિદ્ધ ભગવાનથી માંડીને નિગોદ સુધીના બધાય જીવો
પોતપોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી છે ને પરથી નથી. આવું વસ્તુસ્વરૂપ જાણ્યા વગર સમ્યગ્જ્ઞાન કે
સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ. સમ્યગ્દર્શનનો વિષય તો હજી ઘણો સૂક્ષ્મ છે. પહેલાંં પરથી ભેદજ્ઞાન કર્યા વગર અંતરના
સૂક્ષ્મ રાગાદિ ભાવોથી સ્વભાવનું ભેદજ્ઞાન કઈ રીતે કરશે?
સ્વભાવની અંતર્દ્રષ્ટિથી એમ સમજે કે આ રાગનું અસ્તિત્વ તો માત્ર એક સમય પૂરતું છે ને મારા સ્વભાવનું
અસ્તિત્વ ત્રિકાળ છે, મારો ત્રિકાળી સ્વભાવ રાગ પૂરતો નથી, મારા ત્રિકાળી સ્વભાવમાં એક સમયના રાગનું