જ્ઞાનાવરણીયકર્મ નિમિત્ત છે તે નિમિત્ત તો તારા નૈમિત્તિક ભાવની એમ જાહેરાત કરે છે કે તે વખતે આત્માના
સ્વકાળમાં જ્ઞાનની પૂર્ણતા નથી. જ્ઞાનની પૂર્ણતા હોય તો સામે આવરણનું નિમિત્ત ન હોય. ‘કર્મે જ્ઞાનને રોકયું’
એમ નિમિત્તથી કથન ભલે હોય, પણ ત્યાં ઉપાદાનનો સ્વકાળ નિમિત્તથી જુદો સ્વતંત્ર છે તે ઓળખી લેવો
જોઈએ. કથનની ઢબ ભલે જુદી જુદી હોય પણ વસ્તુસ્વરૂપ તો જેમ હોય તેમ સમજવું જોઈએ ને! ચરણાનુયોગ
હો કે પ્રથમાનુયોગ હો–કોઈ પણ અનુયોગનું કથન હો, પણ ચારે અનુયોગમાં આત્મા તો એક જ પ્રકારનો છે,
આત્મા કાંઈ જુદા જુદા ચાર પ્રકારનો નથી. દ્રવ્યાનુયોગનો આત્મા જુદો, ને ચરણાનુયોગનો આત્મા કોઈક
જુદો–એમ નથી. પ્રયોજનવશ માત્ર કથનશૈલિમાં ફેર હોય છે.
ઉદયભાવ આત્માનું સ્વતત્ત્વ છે; ત્યાં પ્રમાણના વિષયનું વર્ણન છે. ઉદયભાવરૂપે પણ આત્મા પોતે પરિણમે છે,
આત્માની જ તે પર્યાય છે માટે તેને સ્વતત્ત્વ કહ્યું. તે ઉદયભાવ આત્માના સ્વકાળથી અસ્તિરૂપ છે ને કર્મથી તે
નાસ્તિરૂપ છે, એટલે કર્મના ઉદયને લીધે તે ઉદય ભાવ થયો–એમ ખરેખર નથી. પરથી તો આત્માનું નાસ્તિત્વ
છે, એટલે આત્મા અને પરની વચ્ચે મોટો નાસ્તિત્વરૂપી કિલ્લો છે, તેથી પર આત્માને કાંઈ કરી શકે એમ બની
શકતું નથી.
નાસ્તિત્વ છે, તો તે શું કરે?
પર કાળ છે, તે પર કાળથી આત્માનું અસ્તિત્વ નથી પણ નાસ્તિત્વ છે. જો આવા અસ્તિ–નાસ્તિ ધર્મને બરાબર
જાણે તો, જગતના બધાય પદાર્થો સ્વતંત્ર ભિન્ન ભિન્ન છે એમ સમજે, એટલે ક્યાંય પણ પરમાં એકત્વબુદ્ધિ ન
રહે, કોઈ બીજાથી લાભ–નુકસાન થવાની માન્યતા ન રહે, કોઈ પરના આશ્રયની રુચિ ન રહે ને પોતાના
સ્વભાવ તરફ વળે–એ જ તેનું ફળ છે.
આશ્રય તરફ ન વળે તો તેણે યથાર્થપણે પરથી ભિન્નતા જાણી નથી. પર્યાયમાં વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે તેને હું
ટાળું–એવી બુદ્ધિ તે પણ પર્યાયબુદ્ધિ છે, તેની દ્રષ્ટિ વિકાર ઉપર છે, સ્વભાવ ઉપર નથી. ‘આ વિકાર થયો તેને
ટાળું’ એમ વિકાર સામે જોવાથી વિકારનો અભાવ થતો નથી પણ ઉત્પત્તિ થાય છે. જે સમયે જે વિકાર
ઉત્પાદરૂપ છે તે સમયે તો તે સત્ છે, તે જ સમયે તેનો અભાવ ન થઈ શકે; અને બીજા સમયે તો તે સ્વયં વ્યય
થઈ જ જાય છે એટલે બીજા સમયે પણ તેને ટાળવાનું રહેતું નથી. આ રીતે વિકારને ટાળવાનું રહેતું નથી પણ
દ્રવ્યની સન્મુખતામાં વિકારની ઉત્પત્તિ જ ન થાય એ જ વિકારના અભાવની રીત છે. એટલે ખરેખર બધાનું
છેલ્લું તાત્પર્ય તો દ્રવ્યની સન્મુખતા કરવી તે જ આવે છે.
વિચાર આવે છે, સ્વભાવના સાક્ષાત્ અનુભવ વખતે ભેદના વિકલ્પ નથી હોતા; પણ પ્રથમ જે વિચારથી નિર્ણય
ન કરે તેને તો અભેદ આત્માનો અનુભવ થાય નહિ.