: ૨૩૪ : આત્મધર્મ : ૯૫
સર્વજ્ઞના શાસન સિવાય બીજે ક્યાંય આવા વસ્તુધર્મોનું વર્ણન હોઈ શકે નહિ.
જેમ જગતમાં ‘સસલાના શીંગડા’ છે જ નહિ એટલે ‘સસલાના શીંગડા મને લાગ્યા’ એવું જ્ઞાન પણ
કોઈને થતું નથી; તેમ જગતમાં જો અજીવ વગેરે પર પદાર્થો પણ સર્વથા અભાવરૂપ જ માને તો તેને ‘પરથી
મારું નાસ્તિત્વ છે’ એમ સમજવાનું પણ રહેતું નથી એટલે કે પર તરફનું વલણ છોડીને પોતાના સ્વભાવ તરફ
વળવાનું તેને બનતું નથી. આ રીતે પરનો સર્વથા અભાવ માનતાં પોતાનો ‘અભાવધર્મ’ જ સિદ્ધ થતો નથી,
એટલે આત્મવસ્તુનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી.
આ જગતમાં આત્મા સિવાયની પરવસ્તુ જો ન હોય તો આત્માને ભ્રાંતિ કેમ થાય? એકલા સ્વભાવમાં
ભ્રાંતિ ન હોય. જો એકલા સ્વભાવમાં પણ ભ્રાંતિ હોય તો તો તે ભ્રાંતિ પણ સ્વભાવરૂપ થઈ જાય એટલે તે ટળે
જ નહિ. માટે, ભ્રાંતિના નિમિત્તરૂપ પરવસ્તુ છે તેના અસ્તિત્વને જે ન માને તેને કદી ભ્રાંતિ ટળી શકતી નથી.
તેમજ, તે ભ્રાંતિ જો પર વસ્તુને લીધે થતી હોય તો, પરવસ્તુઓ જગતમાં સદાય હોવાથી તે ભ્રાંતિ પણ
સદાય થયા જ કરે! આત્માની સન્મુખ થતાં તે ભ્રાંતિ છેદાઈ જાય છે; એટલે નક્કી થયું કે તે ભ્રાંતિ પરના લક્ષે
છે પણ પરના લીધે નથી. જે પરવસ્તુને જ ન માને તેને તો ભ્રાંતિ ટાળવાનું ન બને અને જે પર વસ્તુને લીધે
ભ્રાંતિ માને તેને ય ભ્રાંતિ ટળી ન શકે.
જગતમાં હું સ્વ છું તે પર પણ છે, તેમાં સ્વપરની એકત્વબુદ્ધિને લીધે જ ભ્રાંતિ છે. તે ભ્રાંતિ છેદવા માટે
સ્વ–પરની એકત્વબુદ્ધિ છેદવી જોઈએ તેને બદલે અજ્ઞાનીઓ પર વસ્તુના અસ્તિત્વનો જ સર્વથા નિષેધ કરી
નાંખે છે તે સ્થૂળ મિથ્યાત્વ છે. હું સ્વપણે છું તેમ જ પર પરપણે છે, પરથી મારું નાસ્તિત્વ છે એમ સમજીને સ્વ–
પરનું ભેદજ્ઞાન કરતાં ભ્રાંતિ ટળીને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટે છે; તે અપૂર્વ ધર્મ છે.
નય ભલે વસ્તુના ધર્મોને મુખ્ય–ગૌણ કરીને જાણે, પણ વસ્તુમાં તો બધા ધર્મો એક સાથે જ છે. વસ્તુનું સ્વથી
અસ્તપણું જાણે તેમાં પરથી નાસ્તિપણાનું જ્ઞાન ભેગું આવી જ જાય છે. અસ્તિ નાસ્તિ બંને ધર્મો એક સાથે જ છે.
જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ જ્ઞેયને લીધે નથી. એકેક આત્મામાં જ્ઞાનધર્મ તેમ જ જ્ઞેય થવાનો ધર્મ છે. તેમાં જ્ઞેયધર્મ
(પ્રમેયત્વધર્મ) ને લીધે જ્ઞાનધર્મ નથી તેમજ જ્ઞાનને લીધે પ્રમેયત્વધર્મ નથી. અહો! પોતામાં પણ એક ધર્મને
લીધે બીજો ધર્મ નથી. તો પછી પોતાનો કોઈ ધર્મ પરને લીધે હોય એ વાત તો ક્યાં રહી? જ્ઞાનધર્મપણે જ્ઞાનનું
અસ્તિત્વ છે ને પ્રમેયત્ત્વધર્મપણે તે ધર્મનું નાસ્તિત્વ છે. –જો એમ ન હોય તો અનંત ધર્મો સિદ્ધ ન થઈ શકે.
વળી, જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપે છે ને પરજ્ઞેયરૂપે તે નથી; એટલે જ્ઞેયને લીધે જ્ઞાન થાય એ વાત રહેતી નથી. જો
જ્ઞેયને લીધે જ્ઞાન થતું હોય તો તો કેવળજ્ઞાન પરાધીન થઈ જાય... તેમ જ જ્ઞેયો તો જગતમાં સદાય છે એટલે
કેવળજ્ઞાન પણ સદાય હોવું જોઈએ. તેમ તો બનતું નથી, માટે જ્ઞેયને લીધે જ્ઞાન થતું નથી. જેમાં જ્ઞાનનું
નાસ્તિત્વ છે તેનાથી જ્ઞાન કેમ થાય? જો કે જેવા જ્ઞેય પદાર્થો હોય તેવું જ કેવળજ્ઞાનમાં જણાય, તો પણ જ્ઞેયને
લીધે તે જ્ઞાન થતું નથી, જ્ઞાનનો પોતાનો તેવો સ્વભાવ છે.
જેમ પરને લીધે જ્ઞાન થતું નથી તેમ પરને લીધે જ્ઞાન અટકતું યે નથી. જ્ઞાનાવરણીયકર્મ જ્ઞાનને રોકે
એમ કહેવું તે નિમિત્તના ઉપચારનું કથન છે; ત્યાં ખરેખર જ્ઞાન પોતાના સ્વકાળથી અટક્યું છે એવા અનુપચાર
વસ્તુસ્વરૂપને લક્ષમાં રાખીને સમજે તો જ ઉપચાર–કથનનો આશય સમજી શકે. યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ શું છે તેના
ભાન વગર ઉપચારને જ ખરું સ્વરૂપ માની લ્યે તો તે વસ્તુસ્થિતિને સમજતો નથી.
ગોમ્મટસાર વગેરેમાં એમ કથન આવે કે–
‘જ્ઞાનાવરણીયકર્મ જ્ઞાનને રોકે,
દર્શનાવરણીયકર્મ દર્શનને રોકે,
મોહનીયકર્મ ચારિત્ર તથા સમ્યક્ત્વને રોકે,
અંતરાયકર્મ વીર્યને રોકે.’
–એ બધા ય કથન નિમિત્તથી કહેવાયા છે. સામે જ્યારે કર્મના ઉદયનો સ્વકાળ છે તે જ વખતે તે
નિમિત્તથી જુદો આત્માનો પોતાનો સ્વકાળ છે કે નહિ? જ્યારે આત્મા પોતે પોતાના સ્વકાળમાં–પોતાની
યોગ્યતાથી–જ્ઞાનાદિના વિકાસમાં અટક્યો છે ત્યારે સામે કેવા નિમિત્તનું અસ્તિત્વ છે તે બતાવવા માટે
નિમિત્તથી કથન કર્યું છે. ત્યાં અજ્ઞાની પોતાના સ્વકાળને ચૂકીને