: ભાદરવો : ૨૪૭૭ : ૨૩૩ :
વર્ણવ્યો. હવે નાસ્તિત્વનયથી જોતાં તે જ આત્મા પર ચતુષ્ટયથી નાસ્તિત્વરૂપ છે–એમ કહે છે.
[૪] નાસ્તિત્વનયે આત્માનું વર્ણન
આત્મદ્રવ્ય નાસ્તિત્વનયે પરદ્રવ્ય ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી નાસ્તિત્વવાળું છે;–અલોહમય, દોરી ને કામઠાના
અંતરાળમાં નહિ રહેલા, સંધાયેલી અવસ્થામાં નહિ રહેલા અને અલક્ષ્યોન્મુખ એવા પહેલાંનાં તીરની માફક.
અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ એ બને ધર્મો એક જ વસ્તુમાં એક સાથે રહેલાં છે; તેથી અસ્તિત્વધર્મના
વર્ણનમાં જે તીરનું દ્રષ્ટાંત હતું તે જ તીર નાસ્તિત્વધર્મના દ્રષ્ટાંતમાં લીધું છે. એટલે અસ્તિત્વધર્મ જુદી વસ્તુનો,
ને નાસ્તિત્વધર્મ જુદી વસ્તુનો,– એમ નથી પણ એક જ વસ્તુના તે બંને ધર્મો છે.
જે તીરને સ્વતુષ્ટયથી અસ્તિરૂપ કહ્યું તે જ તીર, અન્ય તીરના દ્રવ્યની અપેક્ષાથી અલોહમય છે, અન્ય
તીરના ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી દોરી ને કામઠાના વચગાળામાં નહિ રહેલું છે, અન્ય તીરના કાળની અપેક્ષાથી
સંધાયેલી સ્થિતિમાં નહિ રહેલું છે, અને અન્ય તીરના ભાવની અપેક્ષાથી અલક્ષ્યોન્મુખ છે; તેમ આત્મા પોતાના
સ્વચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ અસ્તિરૂપ છે ને તે જ આત્મા પર વસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવની અપેક્ષાએ નાસ્તિરૂપ
છે.
આત્માનો જાણનાર–દેખનાર સ્વભાવ છે, તેની સાથે બીજા અનંત ધર્મો છે; તે બધા ધર્મોનો પિંડ આત્મા
છે. આત્માના અનંત ધર્મોમાંથી કોઈપણ ધર્મ પરના આધારે નથી તેમ જ પરને લીધે નથી, અને પર વસ્તુનો
કોઈ ધર્મ આત્મામાં નથી તેમ જ આત્માને લીધે નથી. પોતપોતાના અનંતધર્મો દરેક વસ્તુમાં સ્વતંત્ર છે. અહીં
તો આત્માને ઓળખાવવા માટે આત્માના ધર્મોનું વર્ણન ચાલે છે.
આત્મદ્રવ્યમાં અનંત ધર્મો છે, તે બધા ધર્મોને એક સાથે પ્રમાણ જાણે છે અને નય તેના એકેક ધર્મને
મુખ્ય કરીને જાણે છે. વસ્તુમાં ધર્મો અનંત છે તેમ તેને જાણનારા નયો પણ અનંત છે. તેમાંથી દ્રવ્યનય,
પર્યાયનય અને અસ્તિત્વનય એ ત્રણ નયથી આત્માના ધર્મોનું વર્ણન કર્યું. હવે ચોથા નાસ્તિત્વનયથી આત્મા
કેવો છે તે વાત ચાલે છે.
જે આત્મદ્રવ્ય પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી અસ્તિત્વવાળું છે તે જ આત્મદ્રવ્ય પરના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ–ભાવપણે નથી એટલે કે નાસ્તિત્વવાળું છે. પરથી ન હોવાપણું તે પણ વસ્તુનો જ એક અંશ છે. વસ્તુમાં
જ્યાં ભાવ–અંશ છે ત્યાં જ આવો અભાવ–અંશ છે, જ્યાં સ્વથી અસ્તિત્વરૂપ ધર્મ છે, ત્યાં જ પરથી નાસ્તિત્વરૂપ
ધર્મ પણ ભેગો જ છે; એક જ અંશીના બે અંશો છે. નાસ્તિત્વધર્મ પણ પોતાનો જ અંશ છે. નાસ્તિત્વધર્મ પોતે
કાંઈ વસ્તુમાં અભાવરૂપ નથી, પણ સત્ છે. તે ધર્મમાં ‘પરપણે નથી’ એવી પરની અપેક્ષા ભલે આવે પણ તે
નાસ્તિત્વધર્મ કાંઈ પરના આધારે કે પરનો નથી, તે ધર્મ તો વસ્તુનો પોતાનો જ છે.
આત્માનો નાસ્તિત્વધર્મ એમ બતાવે છે કે બધાય પર પદાર્થોપણે આત્મા નાસ્તિરૂપ છે, એટલે પર વસ્તુ
આત્મામાં શું કરે? ને આત્મા કોઈ પરવસ્તુમાં શું કરે? બે દ્રવ્યોની વચ્ચે પરસ્પર અભાવરૂપ એવી અભેદ્ય
દીવાલ છે કે કોઈ કોઈમાં કાંઈ કરી શકે નહિ. પર વસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ પરમાં તેના પોતાથી છે, ને
આત્માના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ આત્મામાં પોતાથી છે, એકની બીજામાં નાસ્તિ છે. જે જીવ આ વાત બરાબર
સમજે તે પરાશ્રયની બુદ્ધિ છોડીને સ્વાશ્રય તરફ વળ્યા વગર રહે જ નહિ.
કર્મના ચતુષ્ટયપણે કર્મનું અસ્તિત્વ છે ને તેના ચતુષ્ટયપણે આત્મા નથી, એટલે કર્મ આત્માને કાંઈ કરે
એમ બને નહિ. તેમ શાસ્ત્ર કે વાણી તેનું અસ્તિત્વ આત્માથી ભિન્ન છે, તેના અસ્તિત્વમાં આત્માનું નાસ્તિત્વ છે,
માટે તે શાસ્ત્ર કે વાણીને લીધે આત્માને જ્ઞાન થાય એમ બનતું નથી. શાસ્ત્ર વગેરે પર વસ્તુથી મને જ્ઞાન થાય
કે કર્મ વગેરે પર વસ્તુથી મારું જ્ઞાન અટકે એમ જેણે મળ્યું છે, તેણે પરપણે આત્માનું નાસ્તિત્વ છે એમ જાણ્યું
નથી એટલે કે આત્માના નાસ્તિત્વ ધર્મને જાણ્યો નથી, તેથી તેણે આત્માને જ જાણ્યો નથી. આત્મા કેવો છે તે
જાણ્યા વિના ધર્મ કરશે શેમાં?
જગતમાં એક આત્મા જ છે ને બીજું બધું ભ્રમ છે એમ જે માને તે આત્માના નાસ્તિત્વધર્મને માની શકે
નહિ. જગતમાં આત્માનું તેમ જ આત્મા સિવાય બીજા પદાર્થોનું અસ્તિત્વ છે તેને કબૂલે તો જ ‘આત્મા તે
પરવસ્તુપણે નથી’ એમ નાસ્તિત્વધર્મને માની શકે.