પછી આત્માની અનંત શક્તિઓમાંથી ૪૭ શક્તિઓનું વર્ણન કર્યું છે. તેમાંથી અહીં
પ્રથમવિષય ઉપરનાં પ્રવચનો આપવામાં આવે છે; ૪૭ શક્તિ ઉપરનાં પ્રવચનો હવે પછી
આપવામાં આવશે.)
કે, ‘આત્મા જ્ઞાનમાત્ર છે’ એમ કહેતાં જ્ઞાનથી વિરુદ્ધ એવા રાગાદિભાવોનો તો નિષેધ થઈ જાય છે, પણ
જ્ઞાનની સાથે રહેનારા શ્રદ્ધા, સુખ વગેરે ગુણોનો કાંઈ નિષેધ થતો નથી. એ રીતે જ્ઞાન સાથે બીજા અનંત ધર્મો
પણ આત્મામાં ભેગા જ હોવાથી જ્ઞાનમાત્ર આત્માને અનેકાંતપણું છે, તે વાત અહીં આચાર્યદેવ પ્રશ્ન–ઉત્તરદ્વારા
સ્પષ્ટ કરે છે.
છતાં ‘જ્ઞાનમાત્ર આત્મા છે’ એમ કહેવાનું શું કારણ છે? ‘આત્મા ચૈતન્યમૂર્તિ જ્ઞાનમાત્ર છે, રાગાદિથી
નિરાળો એકલો જ્ઞાયકભાવ છે’ એમ આખા સમયસારમાં ‘જ્ઞાનમાત્ર’ એવું જોર આપીને કહ્યું છે, તો
આત્માને જ્ઞાનમાત્ર કહેવાથી બીજા ધર્મોનો નિષેધ તો નથી થઈ જતો ને? અનંત ધર્મોવાળો હોવા છતાં
આત્માને જ્ઞાનમાત્ર કહેવાનું પ્રયોજન શું છે?–આ પ્રમાણે શિષ્યનો પ્રશ્ન છે. આ પ્રશ્ન પૂછનારે એટલું તો
લક્ષમાં લીધું છે કે આચાર્યદેવ આત્માને પરથી અને વિકારથી તો જુદો જ બતાવે છે; આત્મા જ્ઞાનમાત્ર
છે–એમ બતાવે છે. એટલું લક્ષમાં લઈને પૂછે છે કે પ્રભો! અનંતધર્મવાળા આત્માને જ્ઞાન માત્ર કેમ
કહ્યો?
જ્ઞાનલક્ષણ વડે આત્માની પ્રસિદ્ધિ થાય છે.
નહિ પણ અંતર્મુખ થઈને આત્માને જે જ્ઞાન જાણે તે જ્ઞાન આત્માનું લક્ષણ છે. જે જ્ઞાન શુદ્ધ આત્માને ન જાણે
અને રાગમાં જ એકાકાર થઈ જાય તેને ખરેખર જ્ઞાન જ કહેતાં નથી, કેમકે તેણે આત્માની પ્રસિદ્ધિ ન કરી પણ
રાગની પ્રસિદ્ધિ કરી. જ્ઞાનનું કાર્ય આત્મવસ્તુને પ્રસિદ્ધ કરવાનું છે, પણ તે વ્યવહારને–રાગને કે પરને પ્રસિદ્ધ
કરતું નથી. ‘રાગ તે હું નહિ, શુદ્ધ આત્મા તે હું’ એમ જ્ઞાન જાહેર કરે છે પણ ‘રાગ તે હું’ એમ તે જાહેર નથી
કરતું. આ રીતે આત્માને પ્રસિદ્ધ કરવા માટે તેને ‘જ્ઞાનમાત્ર’ કહેવામાં આવ્યો છે. ‘જ્ઞાનમાત્ર’ કહીને એકલો
જ્ઞાનગુણ નથી બતાવવો પણ આખો આત્મા બતાવવો છે.