માગશરઃ ૨૪૭૮ઃ ૩પઃ
આત્મા અનાત્મા છે’ એમ કહો. અથવા તો આત્મા પોતાના આત્માની અપેક્ષાએ આત્મા છે અને બીજા
આત્મારૂપે પોતે નથી માટે બીજા આત્માની અપેક્ષાએ આ આત્મા ‘અનાત્મા’ છે.
જે ક્ષેત્રરૂપ છે તે જ અક્ષેત્રરૂપ છે; આત્મા પોતાના અસંખ્યપ્રદેશ અપેક્ષાએ ક્ષેત્રરૂપ છે. પણ પરના
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આત્મા અક્ષેત્રરૂપ છે. ક્ષેત્રરૂપપણું અને અક્ષેત્રરૂપપણું એ બંને ધર્મો આત્માના છે.
એ જ પ્રમાણે, સ્વકાળ અપેક્ષાએ જે કાળરૂપ છે તે જ પરકાળ અપેક્ષાએ અકાળરૂપ છે. આત્મા પોતાના
સ્વકાળથી અસ્તિરૂપ છે ને પરકાળથી તે નાસ્તિરૂપ છે. પોતાની એકેક સમયની પર્યાય સ્વકાળથી હોવારૂપ છે ને
તે જ પર્યાય પરકાળથી નાસ્તિરૂપ છે.
તેમ જ જે ભાવરૂપ છે તે જ અભાવરૂપ છે. આત્માનો ભાવ પોતાપણે છે ને પરના ભાવની અપેક્ષાએ તે
ભાવ નથી એટલે કે અભાવ છે. સ્વઅપેક્ષાએ આત્માનો ભાવ છે ને પરઅપેક્ષાએ તે અભાવરૂપ છે.
–આમ દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ ચારેમાં અસ્તિ–નાસ્તિ સમજવી. આત્માના સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ કે ભાવનો
એક અંશ પણ પરપણે નથી, ને પરના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવનો એક અંશ પણ આત્માપણે નથી; આમ નિર્ણય
કરનારું જ્ઞાન પરની એકતાબુદ્ધિથી છૂટીને સ્વભાવના આશ્રય તરફ જ વળી જાય છે, એટલે મોક્ષમાર્ગ શરૂ થઈ
જાય છે.
સ્વ–પર તત્ત્વ ભિન્ન ભિન્ન છે–એવું સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વરૂપ સમજે નહિ ને વસ્તુને પરાધીન માને તેને સાચો
સમતાભાવ હોઈ શકે નહિ. વસ્તુસ્વરૂપને પરાધીન માન્યું તે માન્યતામાં જ અનંતો વિષમભાવ પડયો છે. ભલે
બહારથી ક્રોધી ન દેખાય ને મંદકષાય રાખતો હોય તોપણ, વસ્તુસ્વરૂપનું જ્યાં ભાન નથી ત્યાં સમતાનો અંશ
પણ હોતો નથી; આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવનો અનાદર છે તે જ મોટો વિષમભાવ છે. દરેક તત્ત્વ સ્વતંત્ર છે, કોઈ
કોઈને આધીન નથી, મારો સ્વભાવ બધાને માત્ર જાણવાનો છે–એમ વસ્તુની સ્વતંત્રતાને જાણીને પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવને આદરવો તે જ સાચો સમભાવ છે.
દરેક વસ્તુ પોતાના અનંતધર્મોને સ્વતંત્રપણે ધારી રાખે છે. વસ્તુનો ધર્મ પરને લીધે હોતો નથી. દરેક
આત્મા પોતાના અનંત ધર્મનો આધાર છે. દ્રવ્યનય, પર્યાયનય, તથા અસ્તિત્વ–નાસ્તિત્વ આદિ સાત નયો, એમ
કુલ નવ નયોથી આત્માનું વર્ણન કર્યું. હવે દસમા ‘વિકલ્પનય’ થી આત્માનું વર્ણન કરશે.
(ક્રમશઃ)
*
શુદ્ધાત્માની ધગશવાળા જિજ્ઞાસુ શિષ્યને.......
જેને શુદ્ધ આત્મા સમજવાની ધગશ જાગી છે એવા જિજ્ઞાસુ શિષ્યને પ્રશ્ન ઊઠે છે કે ‘એવો શુદ્ધ આત્મા
કોણ છે કે જેનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ? અનંત અનંત કાળથી આત્માના શુદ્ધસ્વભાવની વાત સાંભળી નથી. રુચી
નથી, જાણી નથી, અનુભવી નથી, તેથી શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે આત્માનો શુદ્ધ સ્વભાવ કેવો છે?–આવા જિજ્ઞાસુ
શિષ્યને આચાર્યદેવ શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ સમજાવે છે.
જેમ રણમાં કોઈને પાણીની તૃષા લાગી છે, પાણી પીવાની ઝંખના થઈ છે, તે પાણીની નિશાની
સાંભળે ત્યારે તેને કેવી તાલાવેલી થાય! ને પછી પાણી પીને કેટલો તૃપ્ત થાય! તેમ જેને આત્મસ્વરૂપ
જાણવાની ઝંખના થઈ છે તે શુદ્ધ આત્માની વાત સાંભળતાં કેટલો આનંદિત થાય! ને પછી સમ્યક્ પુરુષાર્થ
કરી આત્મસ્વરૂપ પામી કેટલો તૃપ્ત થાય! શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને જાણવાની જેને તીવ્ર જિજ્ઞાસા થઈ છે તેને
સમયસાર સંભળાવવામાં આવે છે.
(જુઓઃ સમયસાર–પ્રવચન ૧ પૃઃ ૧પપ–૬)
*