દ્રવ્ય દ્રવ્યપણે છે, ને એક ગુણપણે કે પર્યાયપણે તે નથી;
એક ગુણ ગુણપણે છે ને આખા દ્રવ્યપણે કે એક પર્યાયપણે તે નથી;
એક પર્યાય પર્યાયપણે છે ને દ્રવ્ય કે ગુણપણે તે નથી;–આમ ન હોય તો દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય ત્રણેનું ભિન્ન
દેખતભૂલ કહો, તે જ સંસારનું મૂળ છે. વસ્તુમાં સંયોગનો તો અભાવ છે–એમ જો અસ્તિ–નાસ્તિથી વસ્તુના
જગતમાં અનંત દ્રવ્યો છે, તેમાં એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યપણે કદી થતું નથી.
એકેક દ્રવ્યમાં અનંતાગુણો છે તેમાં એક ગુણ કદી બીજા ગુણપણે થતો નથી.
એકેક ગુણની અનંત પર્યાયો, તેમાં એક પર્યાય બીજી પર્યાયપણે કદી થતી નથી. દ્રવ્યપણે દ્રવ્ય સત્,
જુઓ તો ખરા, આ વસ્તુદર્શન. કેટલી નિરપેક્ષતા! આવું નિરપેક્ષ સ્વરૂપ સમજે તો જ્ઞાનમાં નિરપેક્ષતા એટલે કે
‘આમ કેમ?’ એવો રાગ–દ્વેષનો વિકલ્પ કરવો તે જ્ઞાનનું પણ સ્વરૂપ નથી. આવા વસ્તુસ્વભાવની પ્રતીત કરતાં
શ્રુતજ્ઞાનનો ભાગ. અનંતધર્માત્મક આખી વસ્તુને જાણે તે પ્રમાણજ્ઞાન છે, અને તેના એક ધર્મને મુખ્ય કરીને
જાણે તે નય છે. આ નયો સાધકના શ્રુતજ્ઞાનમાં જ હોય છે. કેવળીભગવાનના આત્મામાં અસ્તિત્વ વગેરે અનંત
ધર્મો છે પણ તેમના જ્ઞાનમાં અસ્તિત્વનય વગેરે કોઈ નય હોતા નથી, તેઓ તો નયાતીત થઈ ગયા છે. અહીં તો
નયદ્વારા જેણે વસ્તુસ્વરૂપ સાધવું છે એવા સાધકને ૪૭ નયોદ્વારા આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખાવે છે. સિદ્ધ પરમાત્મા
કે એક પરમાણુ, તે દરેક દ્રવ્ય અનંતધર્માત્મક છે; પણ અહીં તો આત્માને ઓળખાવવાનું પ્રયોજન હોવાથી
અસ્તિરૂપ છે તેને તે જ અપેક્ષાએ નાસ્તિરૂપ નથી. એક જ વસ્તુના બે ધર્મો છે પણ એક જ અપેક્ષાએ બંને ધર્મો
નથી. જે અપેક્ષાએ અસ્તિત્વ છે તે અપેક્ષાએ તો અસ્તિત્વ જ છે. તે અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વ નથી. જે આત્મા છે તે
જ અનાત્મા છે.–કઈ રીતે?–કે સ્વપણે જે આત્મા છે તે જ આત્મા પર સ્વરૂપની અપેક્ષાએ નથી માટે તે અનાત્મા
છે. આત્માને ‘અનાત્મા’ કહેતાં ઘણા મૂંઝાઈ જાય છે કે અરે! આત્મા તે વળી અનાત્મા હોય? પણ ‘આત્મા
પરપણે નથી’–એમ કહો કે ‘પરની અપેક્ષાએ