માગશરઃ ૨૪૭૮ઃ ૩૩ઃ
બોજો છે જ નહિ, જેમ સિદ્ધના આત્મામાં કર્મનો બોજો નથી તેમ કોઈ પણ આત્મામાં કર્મનો બોજો નથી. આત્મા
ઉપર કર્મનો બોજો છે એમ કહેવું તે તો માત્ર નિમિત્તના સંયોગનું કથન છે, ખરેખર આત્મામાં કર્મની નાસ્તિ જ
છે. લોકના છેડે જ્યાં અનંતા સિદ્ધ ભગવંતો પોતાના પૂર્ણાનંદમાં બિરાજી રહ્યા છે ત્યાં જ નિગોદના અનંત જીવો
પણ રહેલા છે તે જીવો અનંત દુઃખના વેદનમાં પડયા છે. જ્યાં સિદ્ધ ત્યાં જ નિગોદ, છતાં બંનેના આત્મા ભિન્ન,
બંનેનું સ્વક્ષેત્ર ભિન્ન, બંનેની સ્વપર્યાય ભિન્ન અને બંનેના ભાવો પણ ભિન્ન છે. સિદ્ધના ચતુષ્ટયનો નિગોદના
ચતુષ્ટયમાં અભાવ છે. અનંત સિદ્ધભગવંતો અને નિગોદના જીવો જે આકાશક્ષેત્રે રહેલાં છે તે જ ક્ષેત્રે અનંતા
કર્મો પણ રહેલાં છે; ત્યાં જેમ સિદ્ધ ભગવંતોને તે કર્મનો બોજો નથી તેમ ખરેખર નિગોદના જીવોને પણ કર્મનો
બોજો નથી. સિદ્ધ કે નિગોદ દરેક આત્મા પોતાના સ્વચતુષ્ટયથી અસ્તિરૂપ છે, ને કર્મના ચતુષ્ટયનો તેનામાં
અભાવ છે. નિગોદના જીવની અત્યંત હીણી પર્યાય છે તે તેના પોતાના સ્વકાળને લીધે જ છે, કર્મના બોજાને
લીધે નથી. જો આમ ન માને તો અસ્તિ–નાસ્તિધર્મ જ સાબિત નહિ થાય!
દરેક જીવને સુખ કે દુઃખ પોતાના કારણે જ થાય છે–એમ જાણવું તે નિશ્ચય છે, અને કોઈ પણ બીજી
ચીજથી સુખ કે દુઃખ થાય એમ કહેવું તે માત્ર સંયોગરૂપ નિમિત્તનું જ્ઞાન કરવા માટેનો વ્યવહાર છે; ખરેખર
પરની આત્મામાં નાસ્તિ છે, તેનાથી આત્માને સુખ–દુઃખ વગેરે કંઈ પણ થતું નથી.
આત્મામાં અસ્તિ–નાસ્તિ આદિ અનંતા સ્વધર્મો અનાદિઅનંત એક સમયમાં વર્તી રહ્યા છે, એવા
આત્માને જાણીને તેની શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન કરે તો સમ્યક્ત્વ થાય, એ સિવાય ધર્મનો અંશ પણ થાય નહિ,
પરસન્મુખ જોવાથી આત્માનો ધર્મ પ્રગટે નહિ કેમ કે આત્માનો કોઈ ધર્મ પરમાં નથી. આત્માના અનંતા ધર્મો
આત્મામાં છે તેની સન્મુખતાથી જ પર્યાયમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મ પ્રગટે છે.
*
અસ્તિ, નાસ્તિ આદિ સપ્તભંગી તે જૈનધર્મનું મૂળ છે, તેનાથી જગતની કોઈ પણ વસ્તુનું સ્વરૂપ નક્કી
થઈ જાય છે. કોઈ એમ કહે કે શાસ્ત્રને લીધે જ્ઞાન થાય. તો કહે છે કે ના; કેમ કે આત્માના અસ્તિત્વમાં જ્ઞાનની
નાસ્તિ છે. કોઈ કહે કે કર્મો આત્માના જ્ઞાનને રોકે તો કહે છે કે ના; કેમ કે આત્માના અસ્તિત્વમાં કર્મનું
નાસ્તિત્વ છે. સપ્તભંગીવડે જીવ બીજા છએ દ્રવ્યોથી જુદો પડી જાય છે.
(૧) જીવ જીવપણે છે ને બીજા અનંત પર જીવો પણે તે નથી; એટલે જીવ બીજા જીવોનું કાંઈ કરી શકે
નહિ તેમ જ બીજા જીવોથી તેનું કાંઈ થાય નહિ.
(૨) જીવ પોતાપણે છે ને અનંત પુદ્ગલપણે નથી; તેથી જીવ શરીરાદિ પુદ્ગલમાં કાંઈ કરી શકે નહિ
તેમજ શરીર–કર્મ વગેરે જીવમાં કાંઈ રાગાદિ કરી શકે નહિ.
(૩) જીવ પોતાપણે છે ને ધર્માસ્તિકાયદ્રવ્યપણે નથી; એટલે ધર્માસ્તિકાયને લીધે જીવ ગતિ કરતો નથી.
(૪) જીવ પોતાપણે છે ને અધર્માસ્તિકાયદ્રવ્યપણે નથી; એટલે અધર્માસ્તિકાયને લીધે જીવ સ્થિર રહે
છે–એમ નથી.
(પ) જીવ પોતાપણે છે ને કાળદ્રવ્યપણે તે નથી; તેથી કાળદ્રવ્ય જીવને પરિણમાવે છે–એમ નથી.
(૬) જીવ પોતાપણે છે ને આકાશદ્રવ્યપણે નથી; તેથી ખરેખર જીવ આકાશના ક્ષેત્રમાં રહેલો નથી પણ
પોતાના સ્વક્ષેત્રમાં જ રહેલો છે.
–આ પ્રમાણે અસ્તિ–નાસ્તિધર્મ વડે જે જીવ પોતાને સમસ્ત પરદ્રવ્યોથી જુદો જાણે તે પોતાના સ્વભાવ
તરફ વળ્યા વિના રહે નહિ. આત્માનો નાસ્તિત્વધર્મ કહેતાં પર દ્રવ્યોનું અસ્તિત્વ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે; કેમ કે
જો પર દ્રવ્યો ન હોય તો તેના અભાવરૂપ જીવનો નાસ્તિત્વધર્મ સિદ્ધ ન થઈ શકે.
સપ્તભંગી વડે સમસ્ત પરદ્રવ્યથી તો આત્માને ભિન્ન પાડયો; હવે પોતામાં ને પોતામાં પણ અનંતી
સપ્તભંગી ઉતરે છે.
જગતમાં અનંતા દ્રવ્યો છે તેમાં એકેક દ્રવ્યની પોતાપણે અસ્તિ ને બીજા અનંત દ્રવ્યોપણે તેની નાસ્તિ;
–એમ દ્રવ્યમાં અનંત સપ્તભંગી સમજવી.
પોતાના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે અનંત ગુણો છે, તેમાં એકેક ગુણ પોતાપણે છે ને બીજા
અનંતગુણોપણે તે નથી;–એમ દરેક ગુણમાં અનંત સપ્તભંગી સમજવી.