આત્મદ્રવ્યનું વર્ણન કર્યું છે તેના ઉપર પૂજ્ય
ગુરુદેવશ્રીનાં વિશિષ્ટ અપૂર્વ પ્રવચનોનો સાર.
કહે છે કે આત્મા અનંત ધર્મોવાળું એક દ્રવ્ય છે અને અનંત
નયોવાળા શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણવડે સ્વાનુભવથી તે જણાય છે.
પ્રમાણવડે જણાતા આત્માનું અહીં ૪૭ નયોથી વર્ણન ચાલે છે.
તેમાં દ્રવ્યનય, પર્યાયનય તેમ જ અસ્તિત્વ–નાસ્તિત્વ આદિ
સપ્તભંગીના સાત નયોથી જે વર્ણન કર્યું તેનું વિવેચન
અત્યારસુધીમાં આવી ગયું છે.)
પર ચીજથી મને સુખ નથી તેમજ કોઈપણ પર ચીજથી મને દુઃખ નથી, અને મારાથી પર ચીજમાં કાંઈ આઘું–
પાછું થતું નથી;–આમ સમજે તો અસ્તિ–નાસ્તિ ધર્મને યથાર્થ સમજ્યો કહેવાય. પરથી મને સુખ–દુઃખ થાય છે
અને હું પર ચીજને આઘી–પાછી કરી શકું છું–એમ માનનાર વસ્તુના અસ્તિ–નાસ્તિ ધર્મને સમજ્યો નથી. દેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્રથી મને લાભ થાય કે કર્મોથી મને નુકશાન થાય–એમ જે માને તે જીવ આ ધર્મોને સમજ્યો નથી; કેમ
કે જેનો પોતામાં અભાવ છે તે પોતાને લાભ–નુકશાન કઈ રીતે કરી શકે? ન જ કરી શકે.
ઈંદ્રના જીવને ઈંદ્રાણીના સંયોગનું સુખ નથી, કેમ કે તેનાથી તો આત્મા નાસ્તિરૂપ છે.
–આમ જે સમજે તેને અનુકૂળતામાં સુખબુદ્ધિ ન રહે ને પ્રતિકૂળતામાં દુઃખબુદ્ધિ ન રહે, એટલે
છે. વસ્તુસ્વરૂપ સમજ્યા વિના બીજા ગમે તેટલા બહારના ઉપાય કરે તો પણ અનંતાનુબંધી રાગ–દ્વેષ મટે નહિ.
અસ્તિ–નાસ્તિધર્મવડે વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજતાં પરથી ભિન્નપણાનું ભાન થઈને સ્વાશ્રયે સાચું સુખ પ્રગટે છે.