ચૈતન્યભાવ તે આત્મદ્રવ્યનું કારણ છે. આવા ચૈતન્યભાવપ્રાણને ધારણ કરી રાખવા તે જીવત્વશક્તિનું લક્ષણ છે,
તે શક્તિથી જીવ સદાય જીવી રહ્યો છે.
ધારણ કરનારી જીવત્વશક્તિ જ છે–એમ કહ્યું છે, કોઈ નિમિત્તથી–સંયોગથી કે વિકારથી જીવ ટકતો નથી; દસ
પ્રકારના વ્યવહારપ્રાણોથી જીવ જીવે છે–એમ કહેવું તે ઉપચારનું કથન છે; દસ પ્રાણોથી જીવ જીવે–એ વાત પણ
અહીં નથી લીધી. જીવ તો સદાય પોતાના ચૈતન્યભાવપ્રાણથી જ જીવે છે, એવી તેની જીવત્વશક્તિ છે. આવા
ચૈતન્યમાત્ર ભાવરૂપ આત્માને જે લક્ષમાં લ્યે તેને અનંત ગુણો નિર્મળ પરિણમ્યા વગર રહે નહિ. પહેલાં
આચાર્યદેવે અનંત ગુણોથી અભેદ જ્ઞાનમાત્ર આત્માનું લક્ષ કરાવ્યું છે, તે અભેદ આત્માના લક્ષપૂર્વક આ
શક્તિઓનું જ્ઞાન કરાવે છે.
જોવાથી પણ ધર્મ ન થાય, કેમ કે વસ્તુના અનંતગુણોમાંથી એક ગુણ કાંઈ જુદો પડીને પરિણમતો નથી, તેથી
એક ગુણના લક્ષે ધર્મ થતો નથી પણ ભેદનો વિકલ્પ–રાગ થાય છે. એક સમયમાં અનંત ગુણોથી અભેદ
ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા છે તેની સામે જોવાથી જ ધર્મ થાય છે. અભેદ આત્માને લક્ષમાં લેતાં તેની અનંતી શક્તિઓ
સ્વાશ્રયે નિર્મળપણે પરિણમે છે. તે શક્તિઓનું આ વર્ણન ચાલે છે.
પણ આત્મામાં અભાવ છે, તે એક સમયમાત્ર પણ આત્મામાં રહેલાં નથી માટે તે આત્માનો ગુણ નથી ને તેનાથી
આત્મા જીવતો નથી. માટે તે શરીર સામે જોવાથી કે દ્રવ્યપ્રાણો સામે જોવાથી ધર્મ થતો નથી.
ક્ષેત્રમાં અને સર્વ હાલતમાં રહે તેને ગુણ કહેવાય છે. વિકારી પરિણામો આત્માના સર્વ ક્ષેત્રમાં છે, પણ તે આત્મા
સાથે સર્વ કાળ રહેતાં નથી, તેનો કાળ તો એકસમય પૂરતો જ છે. તેની સામે જોવાથી પણ આત્માનો ધર્મ થતો
નથી.
આત્માના ધર્મનો સંબંધ નથી. પર્યાયમાં થતો વિકારભાવ આત્માના આખા ક્ષેત્રમાં એકસમય પૂરતો વ્યાપ્યો છે,
તેની સામે જોવાથી પણ આત્મા ઓળખાતો નથી એટલે ધર્મ થતો નથી.
શક્તિઓ વર્ણવી છે તે બધી ત્રિકાળી છે ને આત્મામાં એક સાથે રહેલી છે; એવા આત્માના લક્ષપૂર્વક તેની
શક્તિઓ ઓળખવાની આ વાત છે.
અત્યારે પણ ચૈતન્યપ્રાણથી જ જીવે છે ને ભવિષ્યમાં પણ તે ચૈતન્યપ્રાણથી જ જીવશે.–આવું આત્માનું ત્રણેકાળનું
જીવન છે. આત્મા ચૈતન્યમાત્ર ભાવપ્રાણને ત્રિકાળ ધારણ કરે છે, એવી આત્માની જીવત્વશક્તિ આત્માના
સર્વક્ષેત્રમાં અને સર્વકાળમાં રહેલી છે.