સત્ છે.–બસ! છે તેમ જાણી લેવાનું છે, તેમાં કારણ–કાર્યના ભેદનો વિકલ્પ જ કયાં છે?
કારણ કહો તો, પૂર્વ પર્યાયમાં તો અનાદિનું મિથ્યાત્વ હતું તેને કારણ કઈ રીતે કહેવું? ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણ તરફ
વલણ કર્યું ત્યારે સમ્યગ્દર્શનની નિર્મળ પર્યાય થઈ–એટલે દ્રવ્ય–ગુણ તરફ વલણ કર્યું તે કારણ અને નિર્મળ
પર્યાય પ્રગટી તે કાર્ય–એમ કહો તો, ત્યાં દ્રવ્ય–ગુણ તરફ વલણ કરનારી પર્યાય અને નિર્મળ થઈ તે પર્યાય– એ
બંને કાંઈ જુદી જુદી પર્યાયો નથી, એક જ પર્યાય છે, તેથી કારણ–કાર્ય અભેદ થઇ જાય છે, એટલે કારણ–કાર્યના
ભેદ ઊડી જાય છે; અને એકેક પર્યાયની નિરપેક્ષતા સાબિત થઈ જાય છે. જ્ઞાનની પર્યાય સ્વતંત્ર ને પુરુષાર્થની
પર્યાય સ્વતંત્ર; મોક્ષમાર્ગરૂપ પર્યાય સ્વતંત્ર ને મોક્ષપર્યાય પણ સ્વતંત્ર. અહો! જુઓ, આમાં એકલો નિરપેક્ષ
વીતરાગભાવ જ આવે છે. ‘આમ કેમ?’ અથવા ‘આનું કારણ કોણ?’ એવા વિકલ્પને અવકાશ નથી રહેતો,
એકલું જ્ઞાતાપણું જ રહે છે.
સ્થિરતારૂપ શાંતિ ન ટકી શકે. હું તો જ્ઞાન છું, તેથી જાણવા સિવાય મારે પરને પોતાનું માનવું નથી તેમ જ
‘આમ કેમ’ એવો રાગ–દ્વેષનો વિકલ્પ કરવો નથી–આમ નિર્ણય કરીને જ્ઞાનમાત્રભાવે પરિણમવું તેનું નામ
મુક્તિ; તે જ્ઞાનમાત્રભાવે પરિણમતાં પણ આત્માની અનંતી શક્તિઓ તેમાં ભેગી જ છે. જ્ઞાન સાથે સુખ છે,
સ્વચ્છતા છે, પ્રભુતા છે, જીવન છે–એમ અનંતી શક્તિઓ જ્ઞાનમાત્રભાવમાં ભેગી જ છે.
પરિણમવા લાગે છે. જ્ઞાન જ્યાં અભેદ આત્માને લક્ષમાં લઈને પરિણમ્યું ત્યાં તે જ્ઞપ્તિમાત્રભાવની સાથે અનંતી
શક્તિઓ પણ નિર્મળપણે ઊછળે છે.
શક્તિઓ છે, તે શક્તિઓ પણ એકબીજાથી પરસ્પર ભિન્ન ભિન્ન છે; અને એકેક શક્તિની ક્રમે થતી અનંતી
પર્યાયો છે, તે દરેક પર્યાય પણ ભિન્ન ભિન્ન અને સ્વતંત્ર છે; વળી એકેક પર્યાયમાં અનંત અવિભાગપ્રતિચ્છેદ
અંશો છે, તેમાંનો એક અંશ બીજા અંશપણે નથી.–વસ્તુસ્વભાવની આવી સ્વતંત્રતાને જૈનદર્શન બતાવે છે. બધુંય
અનેકાંતસ્વરૂપ છે. દ્રવ્યમાં અનેકાંત, ગુણમાં અનેકાંત, પર્યાયમાં અનેકાંત અને તેના એકેક અવિભાગપ્રતિચ્છેદ
અંશમાં પણ ‘સ્વપણે છે ને પરપણે નથી’ એવો અનેકાંત છે. એકેક જીવ અનંતધર્મની મૂર્તિ છે. અનંત ગુણ–
પર્યાય હોવા છતાં વસ્તુપણે તે બધું એક જ દ્રવ્ય છે. અહો! દરેક આત્મા એક જ સમયમાં અનંતગુણોના ભિન્ન
ભિન્ન પરિણમનથી ભર્યો છે, છતાં તે અનંત ગુણોના પરિણમનમાં કાળભેદ નથી. આત્માના પરિણમનમાં બધા
ગુણોનું પરિણમન ભેગું જ છે. ‘પરસ્પર ભિન્ન’ કહીને અનેકપણું સાબિત કર્યું અને ‘અનંત ધર્મોના સમુદાયરૂપે
પરિણમેલો એક જ્ઞપ્તિમાત્ર ભાવ તે આત્મા છે’–એમ કહીને જ્ઞાનમાત્ર આત્મામાં અનંત ધર્મોને અભેદ કરી
દીધા. (અહીં ‘ગુણ’ અને ‘ધર્મ’ બંને શબ્દો એકાર્થ છે.)
જ્ઞાનમાત્રભાવની અંદર બધાય ગુણો એક સાથે પરિણમે છે. અહીં જ્ઞાનમાત્રભાવ કહેતાં એકલા જ્ઞાનગુણની
પર્યાય ન સમજવી. પણ અનંત ગુણના પિંડરૂપ આત્માની પર્યાય સમજવી, કેમ કે આત્માને જ ‘જ્ઞાનમાંત્ર’ કહ્યો
છે. આત્માની એક જાણનક્રિયામાં અનંત ધર્મો સમાઈ જતા હોવાથી આત્માને જ્ઞાનમાત્રપણું જ છે; અનંત ધર્મો
હોવા છતાં આત્માને જ્ઞાનમાત્રપણું છે–એ વાત અહીં આચાર્યદેવ સિદ્ધ કરે છે. અનંતધર્મોને સિદ્ધ કરીને તેને