માગશરઃ ૨૪૭૮ઃ ૨૭ઃ
આત્માના જ્ઞાનમાત્રમાં ઉછળતી
અનંત શક્તિઓ
શ્રી સમયસાર પૃ. પ૦૪ના. પ્રશ્ન–ઉત્તર ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીનાં પ્રવચનો
(વીર સં. ૨૪૭પ કારતક સુદ ૩)
આત્મામાં જ્ઞાનાદિ અનંત ધર્મો છે; તેને પરદ્રવ્યોથી અને પરભાવોથી ભિન્ન ઓળખાવવા માટે
આચાર્યદેવ ‘જ્ઞાનમાત્ર’ કહેતા આવ્યા છે. ત્યાં જ્ઞાનલક્ષણ વડે અનંત ધર્મવાળો આત્મા જ પ્રસિદ્ધ થાય છે તેથી
જ્ઞાનમાત્ર આત્માને અનેકાન્તપણું છે–એ વાત સિદ્ધ કરી.
(જુઓ, આત્મધર્મ અંક ૯૭)
હવે આચાર્યદેવ તે અનંતધર્મવાળા આત્માની કેટલીક શક્તિોઓનું વર્ણન કરવા માંગે છે તેથી તેની
ભૂમિકારૂપે પ્રથમ શિષ્યના મુખમાં પ્રશ્ન મૂકે છે અને તેનો ઉત્તર આપતાં ‘જ્ઞાનમાત્ર આત્મામાં અનંતી શક્તિઓ
ઊછળે છે’ એમ સિદ્ધ કરીને પછી ૪૭ શક્તિઓનું અદ્ભુત વર્ણન કરશે.
*
પ્રશ્નઃ– જેમાં ક્રમ અને અક્રમે પ્રવર્તતા અનંત ધર્મો છે એવા આત્માને જ્ઞાનમાત્રપણું કઈ રીતે છે? શિષ્ય
અભેદ આત્માને લક્ષમાં લેવા માગે છે તેથી એમ પૂછે છે કે પ્રભો! આત્મામાં અનંત ધર્મો હોવા છતાં તેને
જ્ઞાનમાત્રપણું કઈ રીતે છે? શરીરાદિ પરનો અને દયા કે હિંસાદિક વિકારી ભાવોનો તો આત્માના સ્વભાવમાં
અભાવ છે, આત્મામાં પોતાના અનંત ધર્મો છે–એટલું લક્ષમાં લઈને શિષ્ય પૂછે છે કે પર્યાય અપેક્ષાએ ક્રમે
પ્રવર્તતા અને ગુણ અપેક્ષાએ એક સાથે–અક્રમે પ્રવર્તતા એવા અનંત ધર્મો આત્મામાં હોવા છતાં આત્માને
જ્ઞાનમાત્રપણું કઈ રીતે છે? એક જ્ઞાનમાત્રભાવમાં અનંતધર્મો કઈ રીતે સમાઈ જાય છે?
ઉત્તરઃ– પરસ્પર ભિન્ન એવા અનંત ધર્મોના સમુદાયરૂપે પરિણમેલો જે એક જ્ઞપ્તિમાત્ર ભાવ છે તે
આત્મા જ છે તેથી આત્માને જ્ઞાનમાત્રપણું છે; માટે જ્ઞાનમાત્ર એક ભાવમાં આવી જતી અનંત શક્તિઓ
આત્મામાં ઊછળે છે. અહીં આચાર્યદેવ અનંત ધર્મોના પરિણમનને જ્ઞાનમાત્ર ભાવના પરિણમનમાં સમાડી
દઈને, જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ વર્ણવે છે.
આત્મામાં અનંતગુણો છે, તેઓ પરસ્પર ભિન્ન છે. જેમ આત્મા કદી જડરૂપ થતો નથી તેમ આત્માનો
જ્ઞાનગુણ કદી દર્શનગુણરૂપે થતો નથી, કોઈ પણ ગુણ બીજા ગુણરૂપે થઈ જતો નથી. જેમ એક દ્રવ્યમાં બીજા
દ્રવ્યનો અભાવ છે તેમ એક દ્રવ્યના અનંત ગુણોમાંથી એક ગુણમાં બીજા ગુણનો અભાવ છે. આત્મદ્રવ્ય તો
પરથી ત્રિકાળ સ્વતંત્ર છે અને તેના એકેક ગુણો પણ બીજા ગુણથી સ્વતંત્ર છે. એ રીતે અનંતગુણો પરસ્પર
ભિન્ન છે; ગુણ અપેક્ષાએ અનંતતા અને દ્રવ્યપણે એકતા–એ રીતે અનેકાંત પણ આમાં આવી ગયો.
એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યથી ભિન્ન; દ્રવ્યના અનંત ગુણોમાં દરેક ગુણ પરસ્પર ભિન્ન; તેમ જ તે દરેક ગુણની
એકેક સમયની પર્યાય પણ ભિન્ન ભિન્ન સ્વતંત્ર છે. અનંતગુણોની પર્યાયો એક સાથે છે પણ તેમાંથી કોઈ એક
ગુણની પર્યાયને બીજા ગુણની પર્યાય સાથે એકતા થતી નથી, તેમ જ એક જ ગુણની ક્રમે થતી અનંત પર્યાયોમાં
પણ એક સમયની પર્યાય પૂર્વ સમયની પર્યાયરૂપ ન થાય, તેમ જ પછીની પર્યાયરૂપ પણ ન થાય.–એ રીતે દરેક
ગુણની દરેક પર્યાય સ્વતંત્ર છે. ગુણો પરસ્પર ભિન્ન છે તેમ પર્યાયો પણ પરસ્પર ભિન્ન છે. એક ગુણને કારણે
બીજા ગુણની અવસ્થા થતી નથી; પુરુષાર્થગુણને કારણે જ્ઞાનની અવસ્થા ન થાય, ને જ્ઞાનને લીધે પુરુષાર્થની
અવસ્થા ન થાય. પુરુષાર્થની અવસ્થા પુરુષાર્થગુણથી થાય, જ્ઞાનની અવસ્થા જ્ઞાનગુણથી થાય. દરેક ગુણની
અવસ્થામાં પોતાનું સ્વતંત્ર વીર્ય છે, એટલે દરેક પર્યાય પોતે પોતાના સામર્થ્યથી જ પોતાની રચના કરે છે.
અહો! પર્યાયનું કારણ પર તો નહિ, ને દ્રવ્ય–ગુણ પણ નહિ, પર્યાય પોતે જ પોતાનું કારણ છે. એક જ સમયમાં
પોતે જ કારણ અને કાર્ય છે, એટલે ખરેખર તો કારણ–કાર્યના ભેદ પાડવા તે વ્યવહાર છે. દરેક દ્રવ્ય પોતાપણે
સત્, દરેેક ગુણ પોતાપણે સત્ અને એકેક સમયની દરેક પર્યાય પણ પોતપોતાના સ્વરૂપે