Atmadharma magazine - Ank 100
(Year 9 - Vir Nirvana Samvat 2478, A.D. 1952).

< Previous Page   Next Page >


PDF/HTML Page 12 of 21

background image
માઘઃ ૨૪૭૮ઃ ૭પઃ
શ્રી સમયસારની છઠ્ઠી–સાતમી ગાથામાં આવી જતા–
વ્યવહારનયના ચાર પ્રકારો અને
નિશ્ચયના આશ્રયે તેમનો નિષેધ
***
શ્રી સમયસાર ગાથા ૬–૭ ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના પ્રવચનોમાંથી.
વીર સં. ૨૪૭૬ અષાડ સુદ ૧૦ થી ૧પ
*
નથી અપ્રમત્ત કે પ્રમત્ત નથી જે એક જ્ઞાયક ભાવ છે,
એ રીત ‘શુદ્ધ’ કથાય, ને જે જ્ઞાત તે તો તે જ છે. ૬.
આ છઠ્ઠી ગાથામાં આચાર્યદેવ કહે છે કે આત્મા જ્ઞાયકભાવ છે તે પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત નથી. અહીં જ્ઞાયકભાવ
પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત નથી એમ કહીને, પર્યાયમાં કાંઈક રાગાદિ ભાવો થાય છે તેનો નિષેધ કર્યો છે; એટલે જીવની
પર્યાયમાં કાંઈક રાગાદિ ભાવો છે એવો વ્યવહાર આમાં આવી જાય છે ખરો, પણ જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય
કરાવવા તેનો નિષેધ છે. આ છઠ્ઠી ગાથામાં ત્રણ પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ કરીને જ્ઞાયકભાવ બતાવ્યો છે.
ચોથા પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ સાતમી ગાથામાં કરશે.
(૧) ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર અને તેનો નિષેધ
જ્ઞાયકભાવ શુભ–અશુભ ભાવોરૂપે પરિણમતો નથી–એમ કહ્યું તે નિશ્ચય છે, અને પર્યાયમાં જે વ્યક્ત
રાગાદિ જણાય છે તે ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર છે. પોતાના જ્ઞાનમાં જે પુણ્ય–પાપના ભાવો જણાય છે અને
આ ભાવો મારાં છે–એમ ખ્યાલમાં આવે છે તે ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર છે. રાગ આત્માનો છે એમ જાણવું
તેને ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય કહીને એમ સમજાવે છે કે નિશ્ચયથી તે રાગ તારું સ્વરૂપ નથી, તારા
અનારોપ જ્ઞાયકભાવમાં રાગ નથી.
(૨) અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર અને તેનો નિષેધ
જ્યાં અલ્પજ્ઞના ખ્યાલમાં ન આવી શકે તેવો સ્થૂળ વિકાર છે ત્યાં, અલ્પજ્ઞના ખ્યાલમાં ન આવી શકે
એવો સૂક્ષ્મ અબુદ્ધિપૂર્વકનો વિકાર પણ છે; તેને જીવનો કહેવો તે અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર છે એટલે કે
પરમાર્થે તે જીવનું સ્વરૂપ નથી. જ્ઞાયકભાવ પ્રમત્ત કે અપ્રમત્ત નથી એમ કહ્યું તેમાં અબુદ્ધિપૂર્વકના રાગનો પણ
નિષેધ આવી જાય છે. પ્રમત્તદશા વખતે (–છઠ્ઠા ગુણસ્થાને) બુદ્ધિપૂર્વકનો રાગ છે અને તે વખતે અબુદ્ધિપૂર્વકનો
રાગ પણ છે. જ્ઞાયકભાવ પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત નથી એમ કહીને તે બંને પ્રકારના રાગનો નિષેધ કર્યો છે. એ રીતે છઠ્ઠી
ગાથાના પહેલા પદમાં ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર તેમ જ અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર એ બંનેનો નિષેધ
આવી જાય છે. સમયસારની રચના ઘણી ગંભીર છે.
સમ્યક્ અને મિથ્યા નયોનું લક્ષણ
પંચાધ્યાયીકાર સમ્યક્ અને મિથ્યાનયોનું લક્ષણ વર્ણવતાં પ૬૧ મી ગાથામાં કહે છે કે જે નય
‘તદ્ગુણ–સંવિજ્ઞાન’ એટલે કે વસ્તુના પોતાના ભાવને બતાવનાર હોય તે સમ્યક્ નય છે. એક વસ્તુને
બીજી વસ્તુ સાથે સંબંધ બતાવે તેને તો ત્યાં નયાભાસ કહ્યો છે; કેમ કે પરના ભાવને પોતાનો કહેવાથી શું
સાધ્ય છે? વ્યવહારે