ઃ ૭૦ઃ આત્મધર્મઃ ૧૦૦
જો. વાણી ઉપરથી લક્ષ ઉઠાવીને તારા ધર્મને તારા આત્મામાં શોધ. વાણી સામે ન જોતાં તેના વાચ્યને જો.
વાણીથી વાચ્ય થાય તેવો ધર્મ તારામાં જ છે, તારો ધર્મ કાંઈ વાણીમાં નથી.
શબ્દ છે માટે આત્મા વાચ્ય થાય છે–એમ નથી; અને આત્મામાં વાચ્ય થવાનો ધર્મ છે માટે વાણી તેને
કહે છે–એમ નથી; આત્માના ધર્મને અને વાણીને કારણકાર્યપણું નથી. વાચ્ય થવારૂપ ધર્મ આત્માનો છે, ને
વાચક થવારૂપ ધર્મ વાણીનો છે. બંને સ્વતંત્ર છે.
નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એવા જે ચાર નયો છે તે તો જ્ઞાન છે, તેમના વિષયભૂત જે ચાર ધર્મો
છે તે નિક્ષેપ છે, અને શબ્દો તો જડ છે. નય તે જ્ઞાન છે, નિક્ષેપ તે વસ્તુનો ધર્મ છે ને વાણી જડ છે,–એમ જ્ઞાન,
પદાર્થ અને વાણી એવા ત્રણ પ્રકાર થયા.
નય પ્રમાણપૂર્વક જ હોય છે. આખી વસ્તુના જ્ઞાનપૂર્વક તેના એક અંશને જાણે તેને નય કહેવાય. પણ
આખી વસ્તુના જ્ઞાન વિના તેના એક અંશને જ આખું સ્વરૂપ માની લ્યે તો તેણે અંશને અંશ તરીકે ન જાણ્યો,
તેથી તેનું અંશનું જ્ઞાન પણ મિથ્યા છે. જેમ કોઈ માણસ એક પાઈને જ આખો રૂપિયો માની લ્યે તો તેનું પાઈનું
જ્ઞાન પણ ખોટું છે.
પ્રશ્નઃ– પાઈ તે રૂપિયાનો ૧૯૨મો ભાગ છે, માટે તેટલા અંશે તો તે સાચો છે ને?
ઉત્તરઃ– ના; તેણે તો પાઈને જ રૂપિયો માન્યો છે માટે તેનો અંશ પણ સાચો નથી. પાઈ તે રૂપિયો નથી
પણ રૂપિયાનો એક અંશ છે–એમ જાણે તો તેનો અંશ સાચો કહેવાય. તેમ કોઈ જીવો વસ્તુને એકાંત નિત્ય માને
તો તેનો નિત્ય–અંશ પણ સાચો નથી. કેમ કે તેણે તો નિત્ય–અંશને જ વસ્તુ માની લીધી એટલે તેને અંશ
અંશપણે ન રહ્યો ને વસ્તુ પણ ન રહી; વસ્તુ અનંતધર્મવાળી છે ને નિત્યપણું પણ તેનો એક ધર્મ છે–એમ
ઓળખે તો જ નિત્ય–અંશ સાચો કહેવાય, અને તેને જ નય હોય.
પ્રશ્નઃ– નયજ્ઞાન સ્વ–પરપ્રકાશક છે કે નહિ?
ઉત્તરઃ– હા; નયજ્ઞાન પણ સ્વ–પરપ્રકાશક છે, કેમ કે નય તે પ્રમાણનો અંશ છે તેથી, જેમ પ્રમાણ
સ્વપરપ્રકાશક છે તેમ નય પણ સ્વ–પરપ્રકાશક છે.
પ્રશ્નઃ– નય સ્વ–પરપ્રકાશક કઈ રીતે છે?
ઉત્તરઃ– નય આત્માના ધર્મને પણ જાણે છે ને પોતે પોતાને (નયને) પણ જાણે છે. નય પોતાના
વિષયરૂપ ધર્મને જાણે છે અને ‘મને આ ધર્મનું જ્ઞાન થયું’ એમ જ્ઞાનને પોતાને પણ જાણે છે–એ રીતે નય સ્વ–
પરપ્રકાશક છે. અહીં નયજ્ઞાન પોતે સ્વ, અને તેમાં જે ધર્મ જણાય તે પર,–એમ સ્વ–પરનો અર્થ છે. એ રીતે
નયજ્ઞાન પણ સ્વ–પરપ્રકાશક ઉપયોગરૂપ છે. દરેક નયો સ્વ–પરપ્રકાશક છે, આવું નયનું સામર્થ્ય છે. વાણીમાં
સ્વને કે પરને જાણવાનું સામર્થ્ય નથી. વાણી દ્વારા કહેવાતા ધર્મને જોવો કયાં?–આત્મામાં; માટે દરેક નયનો
ઉપયોગ સ્વતરફ વળે છે.
આ નયો ગૂંચવણ ઊભી કરનારા દોરડાં નથી, પણ વસ્તુના ધર્મોનું જ્ઞાન કરાવીને વસ્તુસ્વરૂપ સ્પષ્ટ
કરનારા છે. નયોની વિવક્ષા સમજવી તેમાં જ્ઞાનની સૂક્ષ્મતા અને વિશાળતા છે. ન સમજે તેને ગૂંચવણ જેવું અને
કિલષ્ટ લાગે છે. આ સમજવાનો કંટાળો ન લાવતાં, રુચિથી સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
જેમ આખા સળંગ તાકામાંથી વચ્ચેનો એક દોરો કાઢી નાંખો તો તાકો આખો ન રહ્યો પણ તેના કટકા
થઈ ગયા. તેમ આત્મા અનંતધર્મનો પિંડ છે, તેના અનંતધર્મમાંથી એક પણ ધર્મને જો કોઈ કાઢી નાંખે (ન
માને) તો આત્મદ્રવ્ય આખું ન રહ્યું પણ ખંડિત થઈ ગયું, એટલે કે તેની શ્રદ્ધામાં પૂરો આત્મા ન આવ્યો તેથી
તેની શ્રદ્ધા જ મિથ્યા થઈ.
છદ્મસ્થના જ્ઞાનમાં અનંતધર્મ જુદા જુદા ન જણાય; સાધક જીવ પોતાના જ્ઞાનની શક્તિ પ્રમાણે
પ્રયોજનભૂત ધર્મોને તો ઓળખે છે અને બાકી બીજા અનંતા ધર્મો સર્વજ્ઞભગવાને કહ્યા તે પ્રમાણે છે–એમ પ્રતીત
કરે છે; જો અનંતધર્મોની પ્રતીત પણ ન કરે અને પ્રયોજનભૂત ધર્મોને જાણે પણ નહિ–તો તો શ્રદ્ધા–જ્ઞાન સાચાં
થાય નહિ.
અહીં આચાર્યદેવે પ્રથમ તો આત્માને અનંતધર્મવાળો બતાવ્યો છે ને પછી તેના ૪૭ ધર્મોનું ૪૭ નયોથી
વર્ણન કર્યું છે. તેમાં બાર ધર્મો ઉપરનું વિવેચન પૂરું થયું. હવે તેરમો ધર્મ કહેવાશે.
*