માઘઃ ૨૪૭૮ઃ ૭૧ઃ
અનેકાન્તમૂર્તિ ભગવાન આત્માની
કેટલીક શક્તિઓ
(૪)
* જ્ઞાન શક્તિ *
આત્માના જ્ઞાનમાત્ર ભાવમાં અનંત શક્તિઓ ઊછળે છે, તેનું આ વર્ણન ચાલે છે; તેમાંથી જીવત્વશક્તિ,
ચિતિશક્તિ અને દશિશક્તિ–એ ત્રણ શક્તિઓનું વર્ણન કર્યું. હવે ચોથી શક્તિનું વર્ણન કરે છે.
આત્માની જ્ઞાનશક્તિ સાકાર ઉપયોગમયી છે; જ્ઞાન પદાર્થોના વિશેષ આકારોને પણ જાણે છે તેથી તેને
સાકાર કહેવાય છે. જ્ઞાનશક્તિનો એવો મહાન વિશેષ સ્વભાવ છે કે તે બધા પદાર્થોને વિશેષપણે ભિન્ન ભિન્ન
જાણે છે. ‘આ જીવ, આ અજીવ, આ જ્ઞાન, આ દર્શન, આ સુખ’ એમ બધાને પૃથક્ પૃથક્ જ્ઞાન જાણે છે. જ્ઞાન
સિવાય બીજી કોઈ શક્તિમાં આવું સામર્થ્ય નથી. આત્મા ઈંદ્રિયોથી કે રાગથી જાણે–એવી તો અહીં વાત જ નથી,
પણ પર તરફ વળીને રાગસહિત જાણે તેવા જ્ઞાનની પણ આ વાત નથી; અહીં તો સ્વ તરફ વળીને રાગરહિત
બધું જાણે તેવી આત્માની જ્ઞાનશક્તિ છે તેની વાત છે.
જગતમાં અનંતા આત્માઓ, એકેક આત્મામાં અનંત ગુણો, એકેક ગુણની અનંત પર્યાયો અને એકેક
પર્યાયમાં અનંત અવિભાગપ્રતિચ્છેદો છે; આત્માની એક સમયની જ્ઞાનપર્યાયમાં અનંતા સિદ્ધો અને કેવળી
ભગવંતો જ્ઞેયપણે આવી જાય એવું એકેક પર્યાયનું અનંતુ સામર્થ્ય છે.
પર્યાયમાં જે એકેક સમયનું જ્ઞાન છે તે ત્રિકાળી જ્ઞાનશક્તિમાંથી પરિણમે છે. શક્તિનો સમુદ્ર ભર્યો છે
તેમાંથી પર્યાયોનો પ્રવાહ પ્રવહે છે. સાદિ–અનંત કાળ સુધી કેવળજ્ઞાનની પર્યાયો પ્રવહ્યા કરે તોપણ જ્ઞાનશક્તિમાં
જરાય હીનતા ન થાય–એવું જ્ઞાનશક્તિનું અચિંત્ય સામર્થ્ય છે.
આત્માનું જ્ઞાન કોઈ પરના આશ્રયે, આંખ વગેરે નિમિત્તોના આશ્રયે કે રાગના આશ્રયે પરિણમતું નથી,
પણ આ ત્રિકાળી જ્ઞાનશક્તિના આશ્રયે જ સમય સમયનું જ્ઞાન પરિણમે છે. તે એક સમયના જ્ઞાનપર્યાયમાં
સમસ્ત દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયોનું જ્ઞાન થઈ જાય છે. જ્ઞાનમાં આખો આત્મા જણાય, તેનો જ્ઞાનગુણ જણાય, દર્શન
જણાય સુખ જણાય, તેમ જ કેવળજ્ઞાનાદિ પર્યાયો પણ જણાય,–આવી એકેક સમયની જ્ઞાનપરિણતિની તાકાત
છે. એવી જ્ઞાનપરિણતિ જેમાંથી પ્રગટે એવી જ્ઞાનશક્તિ આત્મામાં ત્રિકાળ છે. આવી શક્તિવાળા આત્માની
પ્રતીત કરે તેને કેવળજ્ઞાનની શંકા રહે નહિ.
જ્ઞાનની એકેક પર્યાયમાં અનંત સામર્થ્ય છે. એક સમયના જ્ઞાનમાં ત્રણકાળનાં સમસ્ત પદાર્થોનું જ્ઞાન
સમાઈ જાય છે. જ્ઞાનમાં દર્શનનું જ્ઞાન, જ્ઞાનનું જ્ઞાન, સુખનું જ્ઞાન, દ્રવ્યનું જ્ઞાન–એમ બધાનું જ્ઞાન છે. રાગને
પણ જ્ઞાન જાણે છે, પણ જ્ઞાનમાં રાગ નથી, તેમ જ રાગને લીધે જ્ઞાન થતું નથી. જ્ઞાન કરવાનો આત્માનો
સ્વભાવ છે પણ વિકાર કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી. માટે જ્ઞાનીના હૃદયમાં રાગનો વાસ નથી પણ શુદ્ધ
આત્માનો જ વાસ છે.