વિશિષ્ટ અપૂર્વ પ્રવચનોનો સાર
ધર્મોવાળું એક દ્રવ્ય છે, અને અનંત નયાત્મક શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ વડે તે જણાય
છે.’ આવા આત્મદ્રવ્યનું અહીં ૪૭ નયોથી વર્ણન ચાલે છે; તેમાં દ્રવ્યનય, પર્યાયનય, અસ્તિત્વ–
નાસ્તિત્વ આદિ સપ્તભંગીના સાત નયો, વિકલ્પનય, અવિકલ્પનય, નામનય અને
સ્થાપનાનય–એ તેર નયોથી આત્મદ્રવ્યનું જે વર્ણન કર્યું તેનું વિવેચન અત્યારસુધીમાં આવી ગયું
છે. ત્યાર પછી આગળનું અહીં આપવામાં આવે છે.
એમ ભાવિપર્યાયપણે તે ખ્યાલમાં આવે છે, તથા કોઈ જીવ પહેલાં રાજા હોય ને પછી મુનિ થઈ ગયો હોય ત્યાં
‘આ રાજા છે’ એમ ભૂતકાળની પર્યાયપણે તે ખ્યાલમાં આવે છે, તેમ દ્રવ્યનયથી જીવદ્રવ્ય પોતાની ભાવી તેમ
કાળને જાણી લેવાનો સ્વભાવ છે. ‘ભવિષ્યની પર્યાય જ્યારે થાય ત્યારે તેને જાણે, અત્યારે ન જાણે’ એમ જે
માને તેને સર્વજ્ઞની કે વસ્તુના સ્વભાવની ખબર નથી. કોઈ આત્માને ભવિષ્યમાં સિદ્ધપર્યાય થવાની હોય, ત્યાં
‘આ આત્મા સિદ્ધ છે’ એમ ભાવિપર્યાયપણે વર્તમાનમાં દ્રવ્ય જણાય છે. ભૂત–ભવિષ્યની પર્યાયોપણે
વર્તમાનમાં જણાય એવો દ્રવ્યનો ધર્મ છે, ને તે ધર્મને જાણનાર શ્રુતજ્ઞાનને દ્રવ્ય નય કહે છે.
છે, એટલે અહીં પર્યાયની વાત છે.
ધર્મ તે દ્રવ્યમાં ત્રિકાળ પડયો છે. ભવિષ્યની પર્યાયો તો તેના કાળે થશે, પણ જે પર્યાયો થવાની છે તેવો ધર્મ તો
વસ્તુમાં અનાદિ અનંત છે જ. બધા દ્રવ્યોમાં પોતપોતાની ત્રિકાળી પર્યાયો થવાનો ધર્મ પડયો છે. ભવિષ્યમાં
કોઈ આત્મા સિદ્ધ થવાનો હોય અને અત્યારે તે નિગોદમાં પડયો હોય, તે નિગોદના આત્મામાં પણ ભાવી
સિદ્ધપર્યાય થવાનો ધર્મ તો વર્તમાનમાં પડયો છે. વર્તમાનમાં તેને સિદ્ધપર્યાય પ્રગટ નથી પણ ભવિષ્યમાં જે
સિદ્ધપર્યાય થવાની છે તે પર્યાય થવાનો ધર્મ તો તેનામાં અત્યારે પણ રહેલો છે.