તીર્થંકરાદિ પર્યાયપણે અત્યારે લક્ષમાં આવે છે એવો તે આત્મદ્રવ્યમાં ધર્મ છે. એ જ પ્રમાણે ભવિષ્યકાળની
પર્યાયપણે પણ લક્ષમાં આવે એવો દ્રવ્યનો ધર્મ છે. જેમ કે શ્રેણિક રાજાનો આત્મા અત્યારે તો નરકમાં છે, તે
ભવિષ્યમાં તીર્થંકર થવાના છે. ‘આ તીર્થંકર છે’ એમ ભવિષ્યની તીર્થંકરપર્યાયપણે તેમને અત્યારે લક્ષમાં લેવા
તે દ્રવ્યનય છે. ત્યાં ભવિષ્યની તીર્થંકરપર્યાયપણે અત્યારે લક્ષમાં આવે છે તેવો તે આત્મામાં ધર્મ છે. વર્તમાનમાં
તો નરકપર્યાય હોવા છતાં, ભૂતકાળની શ્રેણિકપર્યાયરૂપે તેમ જ ભવિષ્યકાળની તીર્થંકરપર્યાયરૂપે તે આત્મા
ખ્યાલમાં આવે છે એવો તેનો એક ધર્મ છે.
જ પ્રમાણે ભવિષ્યની પર્યાયનું પણ સમજવું. દ્રવ્યમાં ત્રણે કાળની પર્યાયો નિશ્ચિત છે; જો દ્રવ્યની
ત્રણેકાળની પર્યાયો નિશ્ચિત ન હોય તો ભૂત–ભાવિપર્યાયોપણે તેનું જ્ઞાન થઈ શકે નહિ. દ્રવ્યની
ત્રણેકાળની પર્યાયો નિશ્ચિત છે એમ નક્કી કર્યું તેમાં પુરુષાર્થ ઊડી જતો નથી, પણ તેમાં તો દ્રવ્યની
સન્મુખતા થઈને મોક્ષ–માર્ગનો અપૂર્વ પુરુષાર્થ પ્રગટી જાય છે. કેમ કે ભવિષ્યની પર્યાય થવાનો ધર્મ તો
દ્રવ્યનો છે, તેથી ભવિષ્યની પર્યાયનો નિર્ણય કરવા જતાં દ્રવ્યની સન્મુખ થઈને દ્રવ્યનો જ નિર્ણય થઈ જાય
છે એટલે તેમાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિનો પુરુષાર્થ આવી જાય છે. દ્રવ્ય તરફ વલણ થઈને દ્રવ્ય–પર્યાયની એકતા થઈ તે
જ મોક્ષમાર્ગનો પુરુષાર્થ છે, એનાથી જુદો બીજો પુરુષાર્થ નથી.
એ સિવાય બીજા સામાન્ય જીવો સોળ ભાવના ભાવીને તીર્થંકર–નામકર્મ બાંધવા માગે તો એમ કાંઈ
તીર્થંકરનામકર્મ બંધાતું નથી. તીર્થંકર થનારા ખાસ આત્મામાં જ તીર્થંકર પર્યાય થવાનો અનાદિ સ્વભાવ
હોય છે. એ જ પ્રમાણે ચક્રવર્તીપણું, ગણધરપણું, બળદેવપણું, વાસુદેવપણું, વગેરે પર્યાયો થવાનું પણ તે તે
પ્રકારના ખાસ આત્મામાં અનાદિથી સિદ્ધ થયેલ છે, એવો તે તે દ્રવ્યનો અનાદિસ્વભાવ છે. તે તીર્થંકરપણું
વગેરે પર્યાયો જ્યારે પ્રગટ હોય ત્યારે તો તે ભાવનયનો વિષય છે. અને તે પર્યાય પ્રગટ થયા પહેલાં
અથવા તો પ્રગટ થઈ ગયા પછી તે પર્યાયપણે દ્રવ્યને જાણવું તેનું નામ દ્રવ્યનય છે. કોઈ જીવો ભૂતકાળમાં
તીર્થંકર થઈ ગયા અને કોઈ જીવો ભવિષ્યમાં તીર્થંકર થશે, તેઓ વર્તમાનમાં ‘આ જીવ તીર્થંકર છે’ એમ
ભૂત–ભાવી પર્યાયપણે લક્ષમાં આવે છે, –એવો તે દ્રવ્યનો ધર્મ છે; અને તે ધર્મદ્વારા આત્માને લક્ષમાં
લેનારા જ્ઞાનને દ્રવ્યનય કહેવાય છે.
અવળું કે ફેરફાર થાય નહિ. કોઈ જીવ બળદેવ થાય,