અષાઢઃ ૨૪૭૮ઃ ૧૮૩ઃ
સિદ્ધનું સ્વરૂપ અને સિદ્ધિનો પંથ
(જૈન શિક્ષણવર્ગની ઉત્તમશ્રેણીની પરીક્ષામાં પુછાયેલા પહેલા પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપ નિબંધ)
‘કર્મબંધ સૌ કાપીને પહોંચ્યા મોક્ષ સુથાન,
નમું સિદ્ધ પરમાત્મા ધ્યાન કરું અમલાન.’
સિદ્ધપણું તે આત્માની સંપૂર્ણ શુદ્ધ, પરિપૂર્ણ નિર્વિકારી પર્યાય છે. નિશ્ચયથી દરેક આત્મા સિદ્ધ જેવો છે.
‘સિદ્ધસમાન સદા પદ મેરો’ એમ પોતાના આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે સિદ્ધપદનો
ઉપાય છે. આત્માની વિકારીદશાનું નામ સંસાર છે. સિદ્ધભગવાન જેવો મારો આત્મા છે–તેને ભૂલીને, શરીર તે હું
છું ને શરીરાદિની ક્રિયા હું કરી શકું છું–એવી જે મિથ્યા માન્યતા છે તે સંસારનું મૂળ છે, તેથી તે મિથ્યાત્વને
મહાપાપ કહેવામાં આવે છે. જો આત્માનું ભાન કરીને તે મિથ્યાત્વનો નાશ કરે તો અલ્પકાળમાં જીવ સિદ્ધ થયા
વિના રહે નહિ.
સિદ્ધદશા એટલે મોક્ષ; મોક્ષ શું છે અને તેનો ઉપાય શું છે, તે બાબતમાં આ આત્મસિદ્ધિમાં કહ્યું છે કે–
‘મોક્ષ કહ્યો નિજ શુદ્ધતા, તે પામે તે પંથ’
આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધતા તે મોક્ષ છે અને તે મોક્ષ જેનાથી પમાય છે એવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે
મોક્ષનો ઉપાય છે.
સ્વભાવથી તો બધા આત્મા સિદ્ધ જેવા છે, પણ અવસ્થામાં સિદ્ધદશા નવી પ્રગટે છે. જો પોતાના
સ્વભાવનો વિશ્વાસ કરીને તેમાં એકાગ્ર થાય તો સિદ્ધદશા પ્રગટે. આત્મસિદ્ધિમાં પણ કહ્યું છે કે–
‘સર્વ જીવ છે સિદ્ધસમ,
જે સમજે તે (સિદ્ધ) થાય.’
–તેથી સિદ્ધ થવા માટે સૌથી પહેલાં પોતાના આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ કરવી જોઈએ.
તત્ત્વાર્થસૂત્રના પહેલા જ સૂત્રમાં કહે છે કે ‘सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः’–સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્ર તે મોક્ષનો માર્ગ છે; ત્રણેકાળે કોઈ પણ જીવને માટે આ એક જ મોક્ષનો માર્ગ છે,–કેમ કે ‘એક હોય ત્રણ
કાળમાં પરમારથનો પંથ.’
***
ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે સમયસારની શરૂઆતમાં જ ‘वंदित्तु सव्वसिद्धे’ એમ કહીને સર્વે સિદ્ધ
ભગવંતોને નમસ્કાર કર્યા છે અને આત્મામાં સિદ્ધપણું સ્થાપ્યું છે; વર્તમાનમાં પોતાને સિદ્ધદશા પ્રગટ ન હોવા
છતાં, જેવું સામર્થ્ય સિદ્ધ ભગવંતોમાં છે તેવું જ સામર્થ્ય મારા આત્મામાં પણ છે–એમ સ્વભાવસામર્થ્યનો વિશ્વાસ
કરીને ધર્મીજીવ પોતાના આત્મામાં સિદ્ધપણાની સ્થાપના કરે છે. એ રીતે, કુંદકુંદ ભગવાને કહ્યા પ્રમાણે આત્મામાં
સિદ્ધપણું સ્થાપીને તેનો આદર કરતાં કરતાં, સ્વભાવ તરફના ઉત્સાહના બળે સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાનસહિત
ચારિત્રદશા પ્રગટ થતાં તે મુનિ થાય છે.–આવા મુનિવરો મોક્ષમાર્ગે વિચરે છે.
મુનિ થઈને અંર્તસ્વભાવમાં એકાગ્રતાનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં, ઉપયોગને આત્મામાં સ્થિર કરીને
ક્ષપકશ્રેણી માંડીને ચાર ઘાતિ કર્મોનો ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન–કેવળદર્શન–અનંતસુખ અને અનંતવીર્ય એવા ચતુષ્ટય
પ્રગટ કરે છે. એ દશાનું વર્ણન કરતાં ‘અપૂર્વ અવસર’ માં કહે છે કે–