અને કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરાય છે?’ તેના ઉત્તરમાં શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે
‘આત્મા અનંત ધર્મોવાળું એક દ્રવ્ય છે, અને અનંતનયાત્મક શ્રુતજ્ઞાન–
પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ વડે તે જણાય છે.’ અથવા આત્મદ્રવ્યનું ૪૭ નયોથી વર્ણન
કર્યું છે, તેમાંથી ૧૭ નયો ઉપરના પ્રવચનો અત્યાર સુધીમાં આવી ગયા છે,
ત્યાર પછી આગળ અહીં આપવામાં આવે છે.
ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા અનંત ધર્મોથી મહિમાવંત છે. જેણે પોતાનું અપૂર્વ આત્મહિત પ્રગટ કરવું હોય તેણે
નહિ અને પરનો મહિમા ટળે નહિ. આત્માનો મહિમા આવ્યા વગર જ્ઞાન તેમાં ઠરે નહિ એટલે કે આત્મહિત
પ્રગટે નહિ. આત્માને ઓળખતાં તેનો મહિમા આવે અને જ્ઞાન તેમાં ઠરે એટલે આત્મહિત પ્રગટે. માટે જે જીવ
આત્મહિતનો કામી હોય તેણે સત્સમાગમે આત્માના સ્વભાવને ઓળખવો જોઈએ.
પણ પોત પોતાની કલ્પના પ્રમાણે કલ્પી લીધું છે. જગતમાં અનંત આત્માઓ અને અનંત પરમાણુઓ સ્વતંત્ર–
સ્વયંસિદ્ધ તત્ત્વો છે, તે દરેક પદાર્થ એક જ સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા સહિત છે; એકેક આત્મા અસંખ્યપ્રદેશી
અને અનંત ધર્મોથી પરિપૂર્ણ છે–આવી વાત સર્વજ્ઞશાસન સિવાય બીજે ક્યાં છે? શ્રી સમંતભદ્ર આચાર્યદેવ
સ્વયંભૂસ્તોત્રમાં કહે છે કે ‘હે જિનેન્દ્ર! આખું જગત પ્રત્યેક સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યલક્ષણવાળું છે–આવું જે
તારું વચન છે તે તારી સર્વજ્ઞતાને જાહેર કરે છે.’ ધ્રુવતા અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે ને ઉત્પાદ–વ્યય અપેક્ષાએ
વસ્તુ અનિત્ય છે; એ રીતે એક જ વસ્તુમાં નિત્ય–અનિત્યપણું એક સાથે જ રહેલું છે. અજ્ઞાનીઓને આ વાત
વિરોધાભાસ જેવી લાગી છે કે અરે! જે નિત્ય હોય તે જ અનિત્ય કઈ રીતે હોય? અને જે અનિત્ય હોય તે જ
નિત્ય કઈ રીતે હોય? એકેક વસ્તુમાં અનંત ધર્મો છે–એ વાત અજ્ઞાનીઓને સમજાતી નથી. પણ, દ્રવ્યપણે જે
વસ્તુ નિત્ય છે તે જ વસ્તુ પર્યાયપણે અનિત્ય છે–આમ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ સમજતાં જ્ઞાનીને તો પ્રમોદ આવે છે
કે અહો! આવી અપૂર્વ વાત મેં પૂર્વે કદી સાંભળી ન હતી.