: ૧૯૨ : આત્મધર્મ–૧૦૬ : શ્રાવણ : ૨૦૦૮ :
વસ્તુ જગતમાં ન હોય તેને મિથ્યાજ્ઞાન કહેવાય છે; જગતમાં પદાર્થો જે સ્વરૂપે સત્ છે તે પ્રમાણે તેમને જ જાણતાં
અસત્ કલ્પના કરે છે તેથી તે જ્ઞાન અસત્ છે. તે મિથ્યાજ્ઞાનનો વિષય એટલે કે તેની કલ્પના પ્રમાણેનો પદાર્થ આ
જગતમાં છે જ નહિ. જગતમાં મિથ્યાજ્ઞાન છે પણ તેનું જ્ઞેય નથી. અહો! આખું જગત સમ્યગ્જ્ઞાનનો જ વિષય છે. જો
જ્ઞાન પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ હોય તો તો તે જ્ઞાન મિથ્યા ન કહેવાય. પણ જે જ્ઞાનપ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ ન હોય તે
જ્ઞાનને મિથ્યા કહેવાય છે એટલે કે મિથ્યાજ્ઞાનનો વિષય જ જગતમાં નથી. આ સંબંધમાં કેટલાક ઉદાહરણ–
જેમ કોઈ કહે કે હું આકાશના ફૂલને ચૂંટુ છું, તો તેની વાત મિથ્યા છે, કેમકે આકાશનું ફૂલ જગતમાં છે જ
નહિ; તેમ કોઈ એમ માને કે હું પર દ્રવ્યની ક્રિયા કરું છું, તો તેની માન્યતા પણ મિથ્યા છે, કેમકે જગતમાં કોઈ
આત્મા એવો નથી કે જે પર દ્રવ્યની ક્રિયા કરી શકે. જેમ આકાશનું ફૂલ જગતમાં વસ્તુ જ નથી, તેમ પરની ક્રિયા
કરી શકે એવી વસ્તુ જ જગતમાં નથી. તેથી ‘હું પરનું કાંઈ કરી શકું’ એવી મિથ્યા માન્યતાનો વિષય આ
જગતમાં નથી. તે મિથ્યા માન્યતા પરમાં નિરર્થક છે અને આત્મામાં અનર્થકારી છે.
જગતમાં અજ્ઞાનીનો મિથ્યા અભિપ્રાય છે પણ તેના મિથ્યા અભિપ્રાય પ્રમાણે જગતમાં જ્ઞેય પદાર્થ નથી.
કોઈ એમ માને કે ‘જગતમાં એક સર્વવ્યાપક આત્મા જ છે ને બીજું બધું સર્વથા ભ્રમ છે,’ તો તેનું જ્ઞાન
મિથ્યા છે, તેના મિથ્યાજ્ઞાન પ્રમાણે જગતમાં વસ્તુસ્વરૂપ નથી.
કોઈ એમ માને કે ‘આત્મા સર્વથા કૂટસ્થ નિત્ય જ છે,’ તો તેનું જ્ઞાન પણ મિથ્યા છે, કેમકે તેની માન્યતા
પ્રમાણે સર્વથા કૂટસ્થ આત્મા જગતમાં છે જ નહિ.
કોઈ કહે છે :– તેણે આત્માને તો માન્યો ને? એટલું તો તેનું સાચું છે ને?
ઉત્તર :– તેણે ખરેખર આત્માને માન્યો જ નથી. તેણે જેવા સ્વરૂપે આત્માને માન્યો છે તેવો આત્મા
જગતમાં છે જ નહિ, અને જેવો આત્મા છે તેવો માન્યો નથી, તેથી તેણે આત્માને માન્યો નથી.
વળી એ જ પ્રમાણે કોઈ એમ માને કે ‘આત્મા સર્વથા ક્ષણિક જ છે,’ તો તેનું જ્ઞાન પણ મિથ્યા છે, કેમકે
તેની માન્યતા પ્રમાણે સર્વથા ક્ષણિક આત્મા જગતમાં છે જ નહિ. આ રીતે મિથ્યાજ્ઞાનનો વિષય જ જગતમાં નથી.
કોઈ એમ માને કે ‘પુણ્યથી ધર્મ થાય,’ તો તેની માન્યતા પ્રમાણેનું જ્ઞેય જગતમાં નથી એટલે તેનું જ્ઞાન
મિથ્યા છે.
ઉપાદાન–નિમિત્ત સંબંધમાં કોઈ એમ માને કે નિમિત્તને લીધે ઉપાદાનનું કાર્ય થાય, તો તેના જ્ઞાનનો
વિષય જગતમાં નથી કેમકે નિમિત્તને લીધે ઉપાદાનનું કાર્ય થાય એવી કોઈ વસ્તુ જ નથી, તેથી તેનું જ્ઞાન મિથ્યા
છે. જેમ વાંઝણીનો પુત્ર એ કોઈ વસ્તુ જ નથી તેમ જગતમાં મિથ્યાજ્ઞાનનો કોઈ વિષય જ નથી, એટલે કે
મિથ્યાજ્ઞાન નિરર્થક છે.
આત્મા અનંતધર્મના પિંડસ્વરૂપ છે, તે સમ્યગ્જ્ઞાનનો વિષય છે. અનંત ધર્મના પિંડસ્વરૂપ આત્માને
જાણ્યા વિના સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહિ. અનંતધર્મસ્વરૂપ આત્માને ઓળખાવવા માટે અહીં આચાર્યદેવે ૪૭ નયોથી
તેનું વર્ણન કર્યું છે; તેમાં ૧૭ નયો ઉપરનું વિવેચન આવી ગયું છે, હવે નિત્યનય અને અનિત્યનયથી આત્માનું
વર્ણન કરે છે.
[૧૮] નિત્યનયે આત્માનું વર્ણન
આત્મદ્રવ્ય નિત્યનયે, નટની માફક, અવસ્થાયી છે; જેમ રામ–રાવણરૂપ અનેક અનિત્ય સ્વાંગ ધરતો
હોવા છતાં પણ નટ તો તે જ છે, તેમ પર્યાયો ક્ષણે ક્ષણે પલટતી હોવા છતાં દ્રવ્યપણે આત્મા નિત્ય ટકનારો છે,
આવો આત્માનો ધર્મ છે તેને નિત્યનય જાણે છે.
અહીં આત્માને અવસ્થાયી કહ્યો તેથી એમ ન સમજવું કે તેની પર્યાય બદલતી જ નથી! અહીં તો
નિત્યનયથી આત્માનો સ્વભાવ કેવો છે તે બતાવવા તેને અવસ્થિતિ કહ્યો છે; મનુષ્ય, સ્વર્ગ, નરક વગેરેના
અનંત અવતાર થયા છતાં આત્મા તેનો તે જ અવસ્થિત છે, અવતાર બદલતાં આત્મા બદલી જતો નથી, આવો
તેનો નિત્યધર્મ છે, અને તે જ વખતે તેનામાં અનિત્યધર્મ પણ સાથે જ રહેલો છે. જો આત્માના અનિત્યધર્મને ન
માને એટલે કે ક્ષણે ક્ષણે તેની પર્યાય પલટે છે એમ ન માને ને સર્વથા અવસ્થિત જ માને તો તેનું શ્રુતજ્ઞાન
પ્રમાણ થતું નથી એટલે તેનો નિત્યનય પણ સાચો રહેતો નથી. વસ્તુના અનિત્ય ધર્મને માન્યા વિના બંધ–મોક્ષ
વગેરે કોઈ કાર્ય સાબિત નહિ થાય.