: ૪૬: આત્મધર્મ: ૧૧૧
‘આત્મા કોણ છે
ને કઈ રીતે પમાય?’
[૧૩]
શ્રી પ્રવચનસારના પરિશિષ્ટમાં ૪૭ નયોદ્વારા આત્મદ્રવ્યનું
વર્ણન કર્યું છે, તેના ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના
વિશિષ્ટ અપૂર્વ પ્રવચનોનો સાર.
(અંક ૧૦૯ થી ચાલુ)
• ‘પ્રભો! આ આત્મા કોણ છે અને કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરાય છે’–એમ જિજ્ઞાસુ
શિષ્ય પૂછે છે.
• તેના ઉત્તરમાં શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે ‘આત્મા અનંત ધર્મોવાળું એક
દ્રવ્ય છે અને અનંત નયાત્મક શ્રુતજ્ઞાન–પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ વડે તે
જણાય છે.
• આવા આત્મદ્રવ્યનું ૪૭ નયોથી વર્ણન કર્યું છે, તેમાંથી ૨૩ નયો ઉપરના
પ્રવચનો અત્યાર સુધીમાં આવી ગયા છે, ત્યારપછી આગળ અહીં
આપવામાં આવે છે.
(૨૪) જ્ઞાનજ્ઞેય–અદ્વૈતનયે આત્માનું વર્ણન
આત્મા અનંત ધર્મોવાળું એક દ્રવ્ય છે; જ્ઞાન અને જ્ઞેયના અદ્વૈતરૂપ નયે જોતાં તે આત્મદ્રવ્ય, મોટા
ઇંધનસમૂહરૂપે પરિણત અગ્નિની માફક, એક છે.
જિજ્ઞાસુ શિષ્યે પૂછયું હતું કે પ્રભો! આ આત્મા કેવો છે? તેનું સ્વરૂપ શું છે? તેનો આ ઉત્તર ચાલે છે.
આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપ વસ્તુ છે, તેનામાં અનંત ધર્મો છે. ખરેખર આત્મા પોતે પોતામાં છે ને પર પરમાં છે,
આત્મામાં પર પદાર્થો આવી જતા નથી; પરંતુ આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ એવો વિશાળ છે કે તેમાં બધાય જ્ઞેયો
જણાય છે. જેમ અગ્નિના મોટા ભડકામાં અનેક જાતના લાકડા વગેરે બળતાં હોય ત્યાં અગ્નિનો એક મોટો ભડકો
જ દેખાય છે. તેમ આત્માની જ્ઞાનજ્યોતિનું એવું મોટું સામર્થ્ય છે કે બધા જ્ઞેયોને તે જાણી લ્યે છે, તે અપેક્ષાએ
જ્ઞાન જાણે કે બધા જ્ઞેયો સાથે અદ્વૈત હોય! –એમ કહ્યું છે. એકલું જ્ઞાન જાણે પોતે અનંત પદાર્થોપણે થતું હોય–
એમ બધા જ્ઞેયોને જાણવાને તેનો સ્વભાવ છે. આ સ્વભાવ કોઈ નિમિત્તોને લીધે કે રાગને લીધે નથી, જગતમાં
કેવળી ભગવાન વગેરે છે માટે આ આત્મામાં તેનું જ્ઞાન કરવાનો ધર્મ છે–એમ નથી. જ્ઞાન કરવાનો ધર્મ તો
પોતાના કારણે છે ને જ્ઞેયો તેમના કારણે છે, કોઈના કારણે કોઈ નથી.
જ્ઞાન અને જ્ઞેયપદાર્થો કદી એકમેક થઈ જતા નથી, પણ જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મામાં એક એવો સ્વ–
પરપ્રકાશકધર્મ છે કે લોકાલોકના સમસ્ત જ્ઞેયો જાણે કે જ્ઞાનમાં કોતરાઈ ગયાં હોય–એમ જણાય છે. પહેલાંં
૨૦૦મી ગાથામાં પણ કહ્યું હતું કે ‘એક જ્ઞાયકભાવનો સર્વ જ્ઞેયોને જાણવાનો સ્વભાવ હોવાથી, ક્રમે પ્રવર્તતા,
અનંત, ભૂત–વર્તમાન–ભાવી વિચિત્ર પર્યાયસમૂહવાળાં, અગાધસ્વભાવ અને ગંભીર એવાં સમસ્ત દ્રવ્યમાત્રને–
જાણે કે તે દ્રવ્યો જ્ઞાયકમાં